Axit trong dạ dày là axit gì? Vai trò và các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ tăng/ giảm

Dạ dày là một bộ phận quan trọng trong hệ tiêu hóa của cơ thể. Trong dạ dày, có một loại axit đóng vai trò then chốt trong quá trình tiêu hóa thức ăn. Việc hiểu rõ axit trong dạ dày là axit gì, vai trò của nó và những yếu tố ảnh hưởng đến mức độ tăng giảm của nó sẽ giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn về sức khỏe của dạ dày.

1. Axit dạ dày là axit gì?

Axit dạ dày hay còn gọi là một chất dịch tiêu hóa được hình thành bên trong niêm mạc dạ dày. Nó chủ yếu bao gồm axit clohydric (HCl), cùng với kali clorua (KCl) và natri clorua (NaCl). Nồng độ axit clohydric trong axit dạ dày là khoảng 0,5%, khiến nó có tính axit cao với độ pH dao động từ 1,5 đến 3,5.

Chức năng của axit dạ dày bao gồm:

• Tiêu hóa protein: Axit dạ dày đóng vai trò quan trọng trong quá trình tiêu hóa protein. Nó kích hoạt pepsinogen, một loại enzyme không hoạt động, thành pepsin, sau đó phân hủy protein thành các peptide nhỏ hơn. Quá trình này rất quan trọng đối với khả năng hấp thụ axit amin và các chất dinh dưỡng khác của cơ thể.
• Bảo vệ chống lại mầm bệnh: Môi trường có tính axit cao của dạ dày hoạt động như một rào cản đối với mầm bệnh. Hầu hết vi khuẩn và vi rút xâm nhập vào dạ dày đều bị tiêu diệt bởi môi trường axit, do đó ngăn ngừa nhiễm trùng và bệnh tật.
• Hấp thụ chất dinh dưỡng: Axit dạ dày hỗ trợ hấp thụ một số chất dinh dưỡng nhất định, chẳng hạn như vitamin B12, sắt, canxi và magiê. Axit giúp hòa tan các chất dinh dưỡng này, khiến chúng dễ hấp thụ hơn ở ruột non.
• Tạo điều kiện thuận lợi cho các enzyme tiêu hóa: Môi trường axit là cần thiết cho hoạt động bình thường của các enzyme tiêu hóa khác nhau. Nếu không có độ pH axit, các enzyme này sẽ không hoạt động hiệu quả, làm suy yếu quá trình tiêu hóa.

Bất chấp tính chất ăn mòn cao của axit clohydric, dạ dày vẫn được bảo vệ rất tốt khỏi quá trình tự tiêu hóa. Một số cơ chế góp phần bảo vệ này:

• Lớp chất nhầy: Lớp niêm mạc dạ dày được phủ một lớp chất nhầy dày. Chất nhầy này được tiết ra bởi các tế bào chuyên biệt được gọi là tế bào Goblet. Chất nhầy hoạt động như một rào cản giữa niêm mạc dạ dày và dịch dạ dày có tính axit, ngăn không cho axit tiếp xúc trực tiếp với mô dạ dày.
• Bài tiết bicarbonate: Các ion bicarbonate (HCO3-) được tiết ra bởi các tế bào biểu mô ở niêm mạc dạ dày. Các ion bicarbonate này trung hòa mọi axit tiếp xúc với biểu mô dạ dày, duy trì độ pH gần như trung tính ở bề mặt niêm mạc dạ dày.
• Tái tạo tế bào biểu mô: Các tế bào biểu mô lót dạ dày liên tục được đổi mới. Những tế bào này có tốc độ luân chuyển cao, nghĩa là bất kỳ tế bào nào bị hư hỏng sẽ nhanh chóng được thay thế bằng tế bào mới. Sự đổi mới nhanh chóng này giúp duy trì tính toàn vẹn của niêm mạc dạ dày.
• Mối nối chặt chẽ: Các tế bào của niêm mạc dạ dày được liên kết chặt chẽ với nhau bằng các cấu trúc được gọi là mối nối chặt chẽ. Những mối nối này ngăn chặn axit thấm giữa các tế bào và đến các mô bên dưới.
• Prostaglandin: Đây là những hợp chất lipid có vai trò bảo vệ niêm mạc dạ dày. Prostaglandin kích thích tiết chất nhầy và bicarbonate, đồng thời thúc đẩy lưu lượng máu đến niêm mạc dạ dày, tất cả đều góp phần vào cơ chế bảo vệ của dạ dày.

Axit dạ dày là thành phần quan trọng của hệ tiêu hóa, cần thiết để phân hủy thức ăn, hấp thụ chất dinh dưỡng và bảo vệ chống lại mầm bệnh. Dạ dày được trang bị nhiều cơ chế bảo vệ để ngăn ngừa tổn thương do axit gây ra, đảm bảo quá trình tiêu hóa diễn ra hiệu quả và an toàn. Hiểu được sự cân bằng và chức năng của axit dạ dày có thể giúp quản lý và ngăn ngừa các vấn đề sức khỏe liên quan.

2. Vai trò và các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ tăng và giảm axit dạ dày

Dưới đây là một số yếu tố làm nồng độ axit dạ dày cao:

• Thực phẩm cay: Thực phẩm giàu gia vị có thể kích thích sản xuất axit.
• Caffeine và rượu: Cả caffeine và rượu đều có thể làm nồng độ axit dạ dày cao.
• Thực phẩm béo: Bữa ăn nhiều chất béo có thể làm chậm quá trình làm rỗng dạ dày, dẫn đến sản xuất axit kéo dài.
• Căng thẳng: Căng thẳng mãn tính có thể làm tăng sản xuất axit dạ dày thông qua việc giải phóng các hormone gây căng thẳng như cortisol và adrenaline, có thể ảnh hưởng đến dịch tiết dạ dày.
• Thuốc: Một số loại thuốc, chẳng hạn như thuốc chống viêm không steroid (NSAID) và corticosteroid, có thể làm nồng độ axit dạ dày cao và có thể dẫn đến kích ứng niêm mạc dạ dày.
• Thay đổi nội tiết tố: Sự dao động nội tiết tố, đặc biệt là những nội tiết liên quan đến gastrin, một loại hormone kích thích tiết axit, có thể ảnh hưởng đến nồng độ axit. Các tình trạng như hội chứng Zollinger-Ellison, đặc trưng bởi các khối u sản sinh ra quá nhiều gastrin, dẫn đến tăng sản xuất axit.
• Nhiễm vi khuẩn Helicobacter pylori: Trong khi nhiễm trùng mãn tính với H. pylori thường dẫn đến giảm sản xuất axit do viêm và tổn thương các tế bào sản xuất axit, thì giai đoạn nhiễm trùng ban đầu đôi khi có thể làm tăng sản xuất axit.

Ngược lại, một số yếu tố sau góp phần khiến nồng độ axit dạ dày thấp:

• Lão hóa: Khi con người già đi, việc sản xuất axit dạ dày thường giảm. Điều này có thể dẫn đến tình trạng gọi là hypochlorhydria (axit dạ dày thấp).
• Thuốc ức chế bơm proton (PPI): Những loại thuốc này làm giảm đáng kể việc sản xuất axit dạ dày và thường được sử dụng để điều trị các tình trạng như GERD và loét dạ dày tá tràng.
• Thuốc đối kháng thụ thể H2: Những loại thuốc này cũng làm giảm sản xuất axit dạ dày nhưng nhìn chung ít mạnh hơn PPI.
• Bệnh mãn tính: Các tình trạng như viêm dạ dày mãn tính, rối loạn tự miễn dịch và một số bệnh nhiễm trùng có thể dẫn đến giảm sản xuất axit dạ dày.
• Lượng protein thấp: Protein kích thích sản xuất axit, do đó chế độ ăn ít protein có thể làm giảm nồng độ axit.
• Ăn quá nhiều: Bữa ăn lớn có thể làm loãng axit dạ dày và làm căng dạ dày, làm nồng độ axit dạ dày thấp.
• Phẫu thuật: Phẫu thuật dạ dày, chẳng hạn như cắt dạ dày một phần hoặc cắt dạ dày, có thể làm giảm khả năng sản xuất axit của dạ dày.
• Thiếu vitamin: Sự thiếu hụt một số vitamin, chẳng hạn như kẽm và vitamin B, rất cần thiết cho việc sản xuất axit clohydric, có thể dẫn đến nồng độ axit dạ dày thấp.

Axit dạ dày đóng vai trò không thể thiếu trong quá trình tiêu hóa, hấp thu chất dinh dưỡng và bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh. Nhiều yếu tố khác nhau, bao gồm chế độ ăn uống, lối sống, thuốc men và tình trạng sức khỏe tiềm ẩn, có thể ảnh hưởng đến việc sản xuất axit dạ dày. Hiểu được những yếu tố này có thể giúp kiểm soát các tình trạng liên quan đến mất cân bằng axit dạ dày và duy trì sức khỏe tiêu hóa tổng thể.

3. Các vấn đề thường gặp với axit dạ dày

Mặc dù axit dạ dày rất cần thiết để phân hủy thức ăn và tiêu diệt vi khuẩn có hại nhưng sự mất cân bằng có thể dẫn đến nhiều vấn đề tiêu hóa khác nhau. Dưới đây là một số vấn đề phổ biến liên quan đến axit dạ dày:

3.1. Bệnh trào ngược dạ dày thực quản (GERD)

GERD là một trong những rối loạn tiêu hóa phổ biến nhất liên quan đến axit dạ dày. Nó xảy ra khi axit dạ dày thường xuyên chảy ngược vào thực quản, ống nối miệng và dạ dày của bạn.

Triệu chứng:

• Ợ nóng (cảm giác nóng rát ở ngực)
• Trào ngược thức ăn hoặc chất lỏng chua
• Khó nuốt
• Đau ngực
• Cảm giác có khối u trong cổ họng

Nguyên nhân:

• Cơ thắt thực quản dưới yếu (LES)
• Béo phì
• Thai kỳ
• Hút thuốc
• Một số loại thực phẩm và đồ uống (ví dụ: thực phẩm cay, cam quýt, rượu)

3.2. Loét dạ dày

Loét dạ dày là vết loét hở phát triển ở lớp lót bên trong dạ dày và phần trên của ruột non. Chúng xảy ra khi axit dạ dày làm tổn thương lớp màng bảo vệ của đường tiêu hóa.

Triệu chứng:

• Đau rát dạ dày
• Cảm giác đầy bụng, chướng bụng hoặc ợ hơi
• Không dung nạp với thực phẩm béo
• Buồn nôn hoặc nôn mửa

Nguyên nhân:

• Nhiễm vi khuẩn Helicobacter pylori (H. pylori)
• Sử dụng lâu dài thuốc chống viêm không steroid (NSAID)
• Sản xuất quá nhiều axit dạ dày (hiếm)

3.3. Viêm dạ dày

Viêm dạ dày là tình trạng viêm niêm mạc dạ dày, có thể cấp tính (đột ngột và nặng) hoặc mãn tính (kéo dài).

Triệu chứng:

• Buồn nôn hoặc nôn mửa
• Đau bụng hoặc khó chịu
• Ăn mất ngon
• Đầy hơi
• Khó tiêu.

Nguyên nhân:

• Nhiễm H.pylori
• Tiêu thụ rượu quá mức
• Sử dụng NSAID thường xuyên
• Stress
• Rối loạn tự miễn dịch.

3.4. Hypochlorhydria (Axit dạ dày thấp)

Trong khi nhiều vấn đề về axit dạ dày có liên quan đến axit dư thừa, một số cá nhân có thể gặp vấn đề do sản xuất axit dạ dày không đủ.

Triệu chứng:

• Đầy hơi, ợ hơi và đầy hơi sau bữa ăn
• Khó tiêu
• Tiêu chảy hoặc táo bón
• Ợ nóng
• Thức ăn khó tiêu trong phân.

Nguyên nhân:

• Sự lão hóa
• Nhấn mạnh
• Thiếu hụt chất dinh dưỡng
• Rối loạn tự miễn dịch
• Sử dụng lâu dài thuốc kháng axit hoặc thuốc ức chế bơm proton.

3.5. Hội chứng Zollinger-Ellison

Đây là một tình trạng hiếm gặp khi các khối u ở tuyến tụy hoặc tá tràng sản xuất quá nhiều hormone gastrin, dẫn đến tăng sản xuất axit dạ dày.

Triệu chứng:

• Đau bụng
• Bệnh tiêu chảy
• Đốt, đau hoặc khó chịu ở vùng bụng trên
• Trào ngược axit và ợ nóng
• Buồn nôn và ói mửa.

Nguyên nhân:

• Khối u gastrinoma (thường ở tuyến tụy hoặc tá tràng)
• Hội chứng Đa nội tiết loại 1 (MEN1) trong một số trường hợp.

Mặc dù các phương pháp điều trị cụ thể khác nhau tùy thuộc vào tình trạng bệnh, nhưng có một số chiến lược chung có thể giúp ngăn ngừa hoặc kiểm soát các vấn đề liên quan đến axit dạ dày:

• Tránh các thực phẩm kích thích (thực phẩm cay, chua hoặc béo)
• Ăn các bữa ăn nhỏ hơn, thường xuyên hơn
• Tránh ăn sát giờ đi ngủ
• Duy trì cân nặng khỏe mạnh
• Từ bỏ hút thuốc
• Giảm tiêu thụ rượu
• Quản lý căng thẳng thông qua các kỹ thuật thư giãn hoặc tập thể dục
• Nâng cao đầu giường, ngủ nghiêng về bên trái
• Tránh lạm dụng NSAID
• Theo dõi các triệu chứng và báo cáo những thay đổi cho các bác sĩ chuyên khoa tiêu hóa của bạn.

Hiểu được sự cân bằng của axit dạ dày là rất quan trọng để duy trì sức khỏe tiêu hóa. Quá nhiều hoặc quá ít có thể dẫn đến nhiều vấn đề khác nhau, mỗi vấn đề đòi hỏi một cách tiếp cận điều trị khác nhau. Bằng cách hợp tác chặt chẽ với các nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe và thực hiện thay đổi lối sống phù hợp, hầu hết mọi người có thể quản lý hiệu quả các vấn đề liên quan đến axit dạ dày và cải thiện chất lượng cuộc sống nói chung.

Hiểu rõ về axit trong dạ dày, vai trò quan trọng của nó và các yếu tố ảnh hưởng đến nó là điều cần thiết để có thể chăm sóc sức khỏe dạ dày một cách tốt nhất. Việc duy trì mức axit trong dạ dày ở mức độ thích hợp sẽ giúp quá trình tiêu hóa diễn ra hiệu quả, từ đó nâng cao sức khỏe tổng thể của cơ thể. Với những kiến thức cơ bản về axit dạ dày, chúng ta có thể chủ động phòng tránh và điều trị các vấn đề liên quan đến dạ dày một cách hiệu quả hơn.

Tài liệu tham khảo: Webmd.com, Healthline.com, Byjus.com, Scientificamerican.com, Gaviscon.com.au