Tế bào Plasma: Nguồn gốc, đặc điểm và cơ chế tạo kháng thể

Tế bào Plasma được hình thành từ tế bào lympho B, có chức năng tạo ra kháng thể giúp cơ thể nhận diện và tiêu diệt tác nhân gây bệnh, đồng thời liên quan mật thiết đến một số bệnh lý về miễn dịch và huyết học. 

Tế bào Plasma là gì?

Thực tế, đây là một loại tế bào miễn dịch đặc biệt, được hình thành từ tế bào lympho B sau khi cơ thể tiếp xúc với kháng nguyên như vi khuẩn, virus hoặc độc tố. Có thể hiểu đơn giản, đây là “nhà máy sản xuất kháng thể” của hệ miễn dịch, giúp cơ thể nhận diện và tiêu diệt các tác nhân gây bệnh một cách hiệu quả.

Trong điều kiện bình thường, tế bào Plasma chủ yếu cư trú ở tủy xương, hạch bạch huyết và lách. Khi hệ miễn dịch được kích hoạt, tế bào lympho B sẽ biệt hóa thành tế bào Plasma và bắt đầu sản xuất một lượng lớn kháng thể đặc hiệu. Các kháng thể này sẽ gắn vào kháng nguyên tương ứng, từ đó trung hòa mầm bệnh hoặc đánh dấu chúng để các tế bào miễn dịch khác tiêu diệt.

Về mặt cấu trúc, tế bào Plasma có hình dạng khá đặc trưng với nhân lệch sang một bên, bào tương rộng và chứa nhiều lưới nội chất hạt. Điều này phản ánh đúng chức năng của chúng, bởi việc sản xuất kháng thể đòi hỏi hoạt động tổng hợp protein rất mạnh mẽ. Chính vì vậy, tế bào Plasma được xem là tế bào chuyên biệt hóa cao trong dòng tế bào lympho B.

Vai trò quan trọng tế bào Plasma với cơ thể

Tế bào Plasma giữ vai trò trung tâm trong miễn dịch dịch thể, một nhánh quan trọng của hệ miễn dịch thích ứng. Chức năng cốt lõi của tế bào Plasma là sản xuất và tiết kháng thể (immunoglobulin) nhằm nhận diện, trung hòa và loại bỏ các tác nhân gây bệnh xâm nhập vào cơ thể:

Cơ chế tác động lên hệ miễn dịch

Khi cơ thể tiếp xúc với kháng nguyên (vi khuẩn, virus, độc tố…), tế bào lympho B sẽ được hoạt hóa thông qua thụ thể đặc hiệu và sự hỗ trợ của tế bào T helper. Sau đó, lympho B biệt hóa thành tế bào Plasma. Ở giai đoạn này, tế bào Plasma gần như ngừng phân chia và tập trung tối đa cho việc tổng hợp kháng thể.

Ngay từ những năm 1960, Helmreich và cộng sự (1961) khi nghiên cứu về hoạt động của tế bào sản xuất kháng thể đã chỉ ra rằng tế bào Plasma là dạng biệt hóa cuối cùng của tế bào lympho B, chuyên trách nhiệm vụ tổng hợp và tiết immunoglobulin.

Cơ chế này được làm rõ hơn trong nghiên cứu của Manz, Thiel và Radbruch (1997) công bố trên Nature, khi nhóm tác giả chứng minh rằng tế bào Plasma cư trú lâu dài trong tủy xương có khả năng duy trì việc tiết kháng thể liên tục mà không cần sự kích thích lặp lại của kháng nguyên. Kháng thể do tế bào Plasma tạo ra sẽ gắn đặc hiệu với kháng nguyên, từ đó:

• Trung hòa virus và độc tố (ngăn không cho chúng xâm nhập tế bào).
• Hoạt hóa hệ thống bổ thể để tiêu diệt vi khuẩn.
• Đánh dấu mầm bệnh, giúp đại thực bào và bạch cầu dễ dàng nhận diện và loại bỏ.

Vai trò trong trí nhớ miễn dịch và bảo vệ lâu dài

Bên cạnh đáp ứng miễn dịch tức thời, vai trò bảo vệ lâu dài của tế bào Plasma cũng được khẳng định qua nghiên cứu của Slifka và Ahmed (1998) trên Immunity. Nghiên cứu này cho thấy các tế bào Plasma sống lâu (long-lived plasma cells) có thể tồn tại nhiều năm trong tủy xương và duy trì nồng độ kháng thể ổn định trong máu. Đây chính là nền tảng khoa học giải thích cơ chế miễn dịch lâu dài sau tiêm vaccine, ngay cả khi kháng nguyên không còn hiện diện trong cơ thể.

Liên quan đến bệnh lý miễn dịch và huyết học

Mặc dù có vai trò bảo vệ, sự rối loạn của tế bào Plasma lại có thể gây bệnh. Khi tế bào Plasma tăng sinh bất thường và tiết kháng thể đơn dòng, cơ thể có thể mắc các bệnh lý như đa u tủy xương hoặc một số rối loạn miễn dịch. Điều này cho thấy tế bào Plasma vừa là “lá chắn” bảo vệ cơ thể, vừa là yếu tố then chốt trong nhiều bệnh lý nếu mất kiểm soát.

Từ các bằng chứng khoa học trên, có thể thấy tế bào Plasma không chỉ là “nhà máy sản xuất kháng thể” bảo vệ cơ thể trước nhiễm trùng, mà còn là yếu tố then chốt quyết định hiệu quả miễn dịch lâu dài và liên quan trực tiếp đến nhiều bệnh lý miễn dịch – huyết học khi xảy ra rối loạn.

Các loại tế bào Plasma chính trên cơ thể

Trong hệ miễn dịch, tế bào Plasma không chỉ tồn tại dưới một dạng duy nhất mà được phân chia thành nhiều loại khác nhau, dựa trên thời gian tồn tại, vị trí cư trú và vai trò miễn dịch, cụ thể:

• Tế bào Plasma sống ngắn (short-lived plasma cells): Đây là nhóm tế bào Plasma được hình thành sớm sau khi cơ thể tiếp xúc với kháng nguyên lần đầu. Chúng chủ yếu xuất hiện ở hạch bạch huyết và lách, có vòng đời ngắn, thường chỉ tồn tại vài ngày đến vài tuần. Vai trò chính của tế bào Plasma sống ngắn là sản xuất nhanh một lượng lớn kháng thể để kiểm soát nhiễm trùng cấp tính trong giai đoạn đầu. Tuy nhiên, do thời gian tồn tại ngắn nên nhóm tế bào này không đảm nhiệm chức năng bảo vệ lâu dài.
• Tế bào Plasma sống lâu (long-lived plasma cells): Tế bào Plasma sống lâu được hình thành sau giai đoạn đáp ứng miễn dịch ban đầu và di chuyển về tủy xương để cư trú. Khác với nhóm sống ngắn, chúng có thể tồn tại nhiều tháng đến nhiều năm, thậm chí hàng chục năm trong điều kiện thuận lợi. Nhóm tế bào này liên tục tiết kháng thể với nồng độ ổn định, ngay cả khi cơ thể không còn tiếp xúc với kháng nguyên. 
• Tế bào Plasma niêm mạc (mucosal plasma cells): Tế bào Plasma niêm mạc phân bố chủ yếu tại đường tiêu hóa, đường hô hấp và niêm mạc sinh dục. Chúng có nhiệm vụ sản xuất kháng thể IgA, loại kháng thể đặc hiệu giúp bảo vệ bề mặt niêm mạc – nơi cơ thể thường xuyên tiếp xúc với vi sinh vật từ môi trường bên ngoài. IgA do tế bào Plasma niêm mạc tiết ra có khả năng ngăn cản vi khuẩn và virus bám dính vào niêm mạc, từ đó giảm nguy cơ nhiễm trùng ngay từ “cửa ngõ” xâm nhập.
• Tế bào Plasma bệnh lý: Bên cạnh các tế bào Plasma bình thường, trong một số trường hợp cơ thể có thể xuất hiện tế bào Plasma bệnh lý. Đây là những tế bào tăng sinh bất thường và tiết ra kháng thể đơn dòng, thường gặp trong các bệnh lý như đa u tủy xương hoặc rối loạn tế bào Plasma. Nhóm tế bào này không còn thực hiện đúng chức năng bảo vệ, ngược lại có thể gây tổn thương nhiều cơ quan như xương, thận và hệ miễn dịch.

Dù mỗi loại tế bào Plasma đảm nhiệm một vai trò riêng biệt nhưng có mối liên hệ chặt chẽ với nhau, giúp cơ thể vừa đáp ứng nhanh với tác nhân gây bệnh, vừa duy trì khả năng miễn dịch bền vững và ổn định lâu dài.

Các bệnh lý liên quan tới tế bào Plasma Cell là gì?

Tế bào Plasma Cell đóng vai trò quan trọng trong hệ miễn dịch, tuy nhiên khi quá trình tăng sinh hoặc hoạt động của loại tế bào này bị rối loạn, cơ thể có thể phát sinh nhiều bệnh lý, đặc biệt là các bệnh thuộc hệ tạo máu và miễn dịch:

• Đa u tủy xương (Multiple Myeloma): Đây là bệnh lý điển hình và phổ biến nhất liên quan đến tế bào Plasma Cell. Bệnh xảy ra khi các tế bào Plasma tăng sinh ác tính trong tủy xương và sản xuất kháng thể đơn dòng bất thường. Sự tăng sinh này làm suy giảm khả năng tạo máu bình thường, dẫn đến thiếu máu, đau xương, loãng xương, dễ gãy xương và suy thận. Đồng thời, kháng thể bất thường còn làm hệ miễn dịch suy yếu, khiến người bệnh dễ nhiễm trùng.
• U tế bào Plasma đơn độc (Solitary Plasmacytoma): U tế bào Plasma đơn độc là tình trạng chỉ có một ổ tăng sinh khu trú của tế bào Plasma, thường gặp ở xương hoặc mô mềm. Khác với đa u tủy xương, bệnh chưa lan rộng toàn bộ tủy xương nhưng vẫn có nguy cơ tiến triển thành đa u tủy nếu không được theo dõi và điều trị kịp thời.
• Rối loạn tăng sinh tế bào Plasma lành tính: Trong một số trường hợp, tế bào Plasma có thể tăng nhẹ về số lượng do nhiễm trùng mạn tính, viêm kéo dài hoặc bệnh tự miễn. Đây là phản ứng bảo vệ của cơ thể nhằm tăng sản xuất kháng thể. Tuy nhiên, nếu tình trạng này kéo dài, người bệnh vẫn cần được theo dõi để loại trừ các bệnh lý ác tính tiềm ẩn.
• Bệnh amyloidosis liên quan chuỗi nhẹ (AL amyloidosis): Bệnh xảy ra khi tế bào Plasma tiết ra chuỗi nhẹ kháng thể bất thường, các chuỗi này lắng đọng dưới dạng amyloid tại nhiều cơ quan như tim, thận, gan và hệ thần kinh. Sự lắng đọng này gây rối loạn chức năng cơ quan và có thể đe dọa tính mạng nếu không được phát hiện sớm.
• Rối loạn miễn dịch liên quan đến kháng thể: Khi tế bào Plasma hoạt động không đúng cách, cơ thể có thể sản xuất kháng thể tự miễn, tấn công chính các mô của mình. Điều này liên quan đến nhiều bệnh tự miễn như lupus ban đỏ hệ thống, viêm khớp dạng thấp hoặc một số bệnh viêm mạn tính khác.

Việc phát hiện sớm các bất thường liên quan đến tế bào Plasma có ý nghĩa quan trọng trong chẩn đoán và điều trị hiệu quả.

Tóm lại, tế bào plasma giữ vai trò then chốt trong hệ miễn dịch nhờ khả năng sản xuất kháng thể đặc hiệu giúp cơ thể nhận diện và tiêu diệt tác nhân gây bệnh. Sự hình thành và hoạt động bình thường của tế bào plasma góp phần duy trì sức đề kháng, bảo vệ cơ thể trước nhiễm trùng. Hiểu đúng về tế bào plasma không chỉ giúp nâng cao kiến thức y học mà còn hỗ trợ chủ động hơn trong việc chăm sóc và bảo vệ sức khỏe lâu dài.

Nguồn tham khảo:

• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26187412/
• https://www.nature.com/articles/nri1572
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22566959/