Định lượng cortisol là gì? Khi nào cần thực hiện xét nghiệm này?

Định lượng cortisol là gì? Xét nghiệm này giúp đo chính xác nồng độ hormone cortisol trong máu hoặc nước tiểu, giúp bác sĩ đánh giá chức năng tuyến thượng thận, mức độ căng thẳng của cơ thể và phát hiện sớm các rối loạn nội tiết. Kết quả định lượng cortisol là cơ sở quan trọng để chẩn đoán và theo dõi điều trị các bệnh lý liên quan đến hormone.

Định lượng cortisol là gì?

Cortisol là một hormon steroid thuộc nhóm glucocorticoid, được tuyến thượng thận tiết ra, đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa chuyển hóa, phản ứng căng thẳng, cân bằng nước – điện giải và chức năng miễn dịch. 

Theo nghiên cứu được thực hiện bởi Nieman LK et al., 2008, nồng độ cortisol thay đổi theo nhịp sinh học, cao nhất vào buổi sáng (khoảng 5–25 µg/dL) và thấp nhất vào nửa đêm (khoảng 2–9 µg/dL) ở người trưởng thành bình thường.

Định lượng cortisol là xét nghiệm y khoa nhằm đo chính xác nồng độ cortisol trong máu, nước tiểu hoặc nước bọt, từ đó đánh giá chức năng tuyến thượng thận và phát hiện các rối loạn nội tiết. Mục đích của xét nghiệm này là để:

• Đánh giá chức năng tuyến thượng thận và tuyến yên.
• Chẩn đoán các rối loạn liên quan đến hormone cortisol như:
  • Hội chứng Cushing (cortisol quá cao)
  • Bệnh Addison (cortisol quá thấp)
  • Rối loạn tuyến yên hoặc tuyến thượng thận.

Khi nào cần xét nghiệm cortisol?

Xét nghiệm cortisol giúp đánh giá chức năng tuyến thượng thận và cân bằng nội tiết trong cơ thể. Bạn nên thực hiện xét nghiệm trong các trường hợp sau:

• Khi xuất hiện dấu hiệu suy giảm hormone kéo dài: Nếu bạn thường xuyên cảm thấy mệt mỏi nặng, chóng mặt khi đứng dậy, buồn nôn hoặc giảm cân không rõ nguyên nhân, đó có thể là dấu hiệu của suy thượng thận. Xét nghiệm cortisol sẽ giúp xác định cơ thể có đang thiếu hormone này hay không.
• Khi cơ thể có dấu hiệu dư thừa cortisol: Cortisol quá cao thường gây tăng cân tập trung ở bụng và mặt, xuất hiện rạn da màu tím, huyết áp tăng hoặc yếu cơ. Những triệu chứng này là điển hình của hội chứng Cushing và xét nghiệm cortisol là bước quan trọng để chẩn đoán.
• Khi nhịp sinh học bị rối loạn: Cortisol điều hòa chu kỳ thức – ngủ. Nếu bạn ngủ không sâu, thức nhiều lần trong đêm, căng thẳng mãn tính hoặc có thay đổi lớn trong lịch sinh hoạt, việc đo cortisol sẽ giúp phát hiện rối loạn nội tiết liên quan đến nhịp sinh học.
• Khi đang sử dụng corticoid lâu dài: Các thuốc corticoid (dạng uống, hít, bôi hoặc tiêm) có thể ức chế trục HPA (hypothalamus – pituitary – adrenal), làm cơ thể giảm sản xuất cortisol tự nhiên. Xét nghiệm giúp theo dõi mức cortisol và điều chỉnh liều dùng an toàn.
• Khi bác sĩ cần theo dõi bệnh nội tiết đã chẩn đoán: Với các bệnh như suy tuyến thượng thận, cường tuyến thượng thận, khối u tuyến yên, hoặc sau các phẫu thuật liên quan hệ nội tiết, xét nghiệm cortisol giúp đánh giá tình trạng điều trị và chức năng tuyến thượng thận.
• Khi tiến hành các test chức năng hormone: Một số xét nghiệm chuyên sâu như test kích thích cosyntropin hoặc test ức chế dexamethasone yêu cầu đo cortisol trước và sau để đánh giá phản ứng của hormone, từ đó xác định chính xác tình trạng tuyến thượng thận.
• Khi mắc bệnh lý mạn tính ảnh hưởng stress sinh lý: Các bệnh như tự miễn, viêm mạn tính hoặc rối loạn chuyển hóa có thể làm thay đổi mức cortisol nền theo thời gian. Đo cortisol giúp theo dõi tác động của bệnh lý lên hệ nội tiết và điều chỉnh điều trị hợp lý.

Định lượng cortisol bao nhiêu là bình thường?

Để hiểu đúng thế nào là “định lượng cortisol bao nhiêu là bình thường?”, cần nhìn chỉ số này theo nhịp sinh học và cơ chế điều hòa nội tiết của cơ thể.  Theo Harrison’s Principles of Internal Medicine, 20th edition (2022), mức cortisol bình thường thường thay đổi trong ngày:

• Buổi sáng (khoảng 6 – 8 giờ): 170 – 535 nmol/L (6,2 – 19,4 µg/dL).
• Buổi chiều (khoảng 16 – 18 giờ): 64 – 327 nmol/L (2,3 – 11,9 µg/dL).

Các giá trị này có thể dao động nhẹ tùy vào phòng xét nghiệm, phương pháp đo và độ tuổi. Trẻ em, người cao tuổi hoặc phụ nữ mang thai có thể có ngưỡng khác nhau.

• Nếu kết quả thấp hơn mức bình thường, có thể là dấu hiệu suy tuyến thượng thận.
• Nếu kết quả cao hơn mức bình thường, có thể liên quan đến hội chứng Cushing hoặc ảnh hưởng từ việc dùng corticoid.

Do đó, kết quả xét nghiệm cortisol cần được bác sĩ đánh giá cùng với các triệu chứng lâm sàng để đưa ra chẩn đoán chính xác.

Ảnh hưởng của cortisol đến sức khỏe của cơ thể

Cortisol không chỉ là “hormone căng thẳng”, mà còn giống như một nhạc trưởng điều phối hầu hết các hệ thống trong cơ thể. Mức độ cortisol cân bằng giúp cơ thể hoạt động hiệu quả, nhưng khi tăng hoặc giảm quá mức, nó có thể gây ra nhiều vấn đề sức khỏe như:

• Điều hòa năng lượng và chuyển hóa: Cortisol tham gia trực tiếp vào việc duy trì đường huyết và cung cấp năng lượng kịp thời. Nghiên cứu Effects of morning cortisol elevation on insulin secretion and glucose regulation in humans (1995) chỉ ra rằng, cortisol thúc đẩy giải phóng glucose từ dự trữ, giúp cơ thể phản ứng nhanh trong các tình huống căng thẳng hoặc cần năng lượng tức thời.
• Ảnh hưởng đến hệ miễn dịch: Ở mức vừa phải, cortisol có tác dụng kháng viêm tự nhiên, giúp cơ thể kiểm soát phản ứng miễn dịch. Tuy nhiên, khi cortisol duy trì ở mức cao kéo dài, hệ miễn dịch bị suy yếu, cơ thể dễ mắc nhiễm trùng hoặc bệnh lý mạn tính.
• Tác động lên tim mạch: Cortisol tăng lâu dài có thể làm tăng huyết áp và gây áp lực lên thành mạch, ảnh hưởng xấu đến tim. Nghiên cứu High long-term cortisol levels, measured in scalp hair, are associated with a history of cardiovascular disease (2013) đã chứng minh rằng mức cortisol cao kéo dài liên quan đến nguy cơ bệnh tim mạch.
• Ảnh hưởng đến giấc ngủ và nhịp sinh học: Cortisol chi phối chu kỳ thức – ngủ. Khi nhịp cortisol bị rối loạn, người bệnh thường gặp khó khăn khi đi vào giấc ngủ, ngủ nông hoặc thức dậy giữa đêm.
• Liên quan đến cảm xúc và tâm lý: Mức cortisol cao kéo dài có thể làm tăng lo âu, căng thẳng, giảm khả năng tập trung và liên quan đến các rối loạn khí sắc như trầm cảm hoặc rối loạn cảm xúc.
• Ảnh hưởng đến cân nặng và chuyển hóa mỡ: Cortisol tăng mạn tính thúc đẩy tích tụ mỡ bụng, làm tăng cảm giác đói, đặc biệt thèm đồ ngọt và tinh bột. Đây là lý do hormone này thường liên quan đến tình trạng tăng cân khó kiểm soát.
• Tác động đến da và tóc: Cortisol cao do stress kéo dài ảnh hưởng đến tuyến bã, gây mụn, làm vết thương lâu lành và tăng rụng tóc do gián đoạn chu kỳ mọc tóc.
• Liên quan đến sức khỏe xương: Cortisol kéo dài ở mức cao cản trở hấp thu canxi và làm giảm mật độ xương, tăng nguy cơ loãng xương, theo nghiên cứu Bone density and microarchitecture in endogenous hypercortisolism (2015).

Những phương pháp nào có thể kiểm soát cortisol

Việc kiểm soát cortisol giúp cân bằng hormone, cải thiện sức khỏe tổng thể. Để kiểm soát cortisol hiệu quả, bạn nên:

• Quản lý căng thẳng hiệu quả: Một trong những cách hiệu quả nhất để kiểm soát cortisol là quản lý căng thẳng. Các phương pháp như thiền, hít thở sâu, yoga hay tai chi đều giúp làm dịu hệ thần kinh và hạ mức cortisol. Những hoạt động này không chỉ giảm căng thẳng tức thì mà còn cải thiện tinh thần và giấc ngủ về lâu dài.
• Ngủ đủ giấc và đúng nhịp sinh học: Giấc ngủ chất lượng giúp cơ thể điều hòa nhịp cortisol tự nhiên. Ngược lại, thiếu ngủ hoặc ngủ không đều có thể làm tăng cortisol ban đêm, dẫn đến mệt mỏi, căng thẳng và giảm khả năng tập trung. Thói quen đi ngủ và thức dậy cố định, kết hợp giảm ánh sáng xanh từ màn hình trước khi ngủ, sẽ hỗ trợ điều hòa hormone này.
• Dinh dưỡng hợp lý: Ăn đủ protein, chất xơ và chất béo lành mạnh giúp ổn định đường huyết, từ đó giảm áp lực lên cortisol. Đồng thời, hạn chế đường, đồ ngọt và thực phẩm chế biến sẵn vì chúng có thể kích thích hormone căng thẳng. Thực phẩm giàu magie, vitamin C, omega-3 như cá hồi, hạt hạnh nhân, rau xanh cũng giúp cơ thể điều hòa phản ứng stress hiệu quả.
• Tập luyện thể chất hợp lý: Các bài tập cường độ vừa phải như đi bộ, bơi lội, đạp xe giúp giảm cortisol mạn tính và cải thiện sức khỏe tim mạch. Tuy nhiên, tập luyện quá sức lại có thể làm cortisol tăng, vì vậy cân nhắc cường độ và thời gian tập là rất quan trọng.

Ngoài ra, việc kiểm soát các yếu tố môi trường và lối sống như giảm tiếp xúc với tiếng ồn, áp lực công việc quá tải, tham gia hoạt động giải trí hay sở thích cá nhân đều giúp hạ mức cortisol và tăng khả năng thư giãn.

Nhìn chung, việc hiểu rõ định lượng cortisol là gì sẽ giúp chúng ta theo dõi sức khỏe nội tiết một cách chính xác, phát hiện sớm những rối loạn hormone tiềm ẩn và có những điều chỉnh kịp thời về lối sống, chế độ ăn uống hay điều trị y tế. Đây là bước quan trọng để duy trì cân bằng hormone và nâng cao chất lượng cuộc sống.

Nguồn tham khảo:

• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8772471/
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23596141/
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25940452/
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19414006/