Suy yếu miễn dịch – Nguyên nhân ít ai ngờ khởi nguồn ung thư

Ung thư bắt nguồn từ những tế bào bất thường (tế bào tăng sinh mất kiểm soát). Hệ thống miễn dịch của cơ thể đóng một vai trò then chốt trong việc phát hiện và loại bỏ các tế bào bất thường ngay khi chúng xuất hiện. Khi suy yếu miễn dịch xảy ra, các tế bào tiền ung thư có cơ hội sống sót và tiến triển thành khối u, gây ra bệnh ung thư.

Suy giảm miễn dịch là gì?

Suy giảm miễn dịch (suy giảm chức năng miễn dịch) là trạng thái mà hệ miễn dịch không hoạt động đầy đủ – có thể do bệnh lý, thuốc, tuổi cao, hoặc nhiễm trùng. Suy giảm có thể tạm thời (ví dụ do thuốc corticoid liều cao hay hóa trị) hoặc là suy giảm mạn tính (ví dụ HIV, dùng thuốc ức chế miễn dịch sau ghép tạng).

Khi chức năng miễn dịch giảm, cơ thể kém hiệu quả trong việc phát hiện và tiêu diệt tế bào bất thường.

Mối liên hệ giữa ung thư và suy yếu miễn dịch

Có 2 khái niệm quan trọng giúp giải thích mối liên hệ giữa ung thư và suy giảm miễn dịch:

• Immunosurveillance (giám sát miễn dịch): hệ miễn dịch thường xuyên kiểm tra tế bào trong cơ thể, phát hiện tế bào bị biến đổi/gen đột biến và tiêu diệt chúng trước khi chúng trở thành ung thư.
• Cancer immunoediting (chỉnh sửa miễn dịch): quá trình này trải qua ba giai đoạn gồm elimination (loại trừ tế bào bất thường), equilibrium (cân bằng: một số tế bào tồn tại nhưng bị kiểm soát), và escape (tế bào học học cách né tránh miễn dịch và phát triển thành khối u). Khái niệm này giải thích vì sao hệ miễn dịch có thể vừa bảo vệ vừa, trong một số điều kiện, vô tình chọn lọc những biến thể tế bào có khả năng “né” miễn dịch.

Từ 2 khái niệm trên, các nhà khoa học đã nghiên cứu 4 cơ chế chính khiến suy giảm miễn dịch làm tăng nguy cơ ung thư bao gồm:

1. Không phát hiện/không tiêu diệt tế bào tiền ung thư: khi tế bào mang đột biến xuất hiện, trong điều kiện miễn dịch bình thường chúng thường bị loại bỏ. Nếu chức năng miễn dịch suy giảm, những tế bào đó có thể tồn tại, nhân lên và tiến triển.
2. Nhiễm virus lợi dụng miễn dịch yếu: nhiều loại ung thư có liên quan tới virus (ví dụ HPV gây ung thư cổ tử cung/âm hộ/hậu môn; HBV/HCV gây ung thư gan; EBV gây một số lymphoma;…). Hệ miễn dịch yếu làm tăng tỉ lệ nhiễm và giảm khả năng kiểm soát các virus này, dẫn đến nguy cơ ung thư tăng. Điều này được thấy rõ ở người nhiễm HIV. Người nhiễm HIV có tỉ lệ mắc một số ung thư (ung thư da, lymphoma, ung thư phụ thuộc virus) cao hơn đáng kể so với dân số chung. Có thể giảm nguy cơ này khi người bệnh được điều trị kháng ARV hiệu quả.
3. Ức chế miễn dịch do thuốc (ví dụ ghép tạng): bệnh nhân phải dùng thuốc ức chế miễn dịch lâu dài có tỉ lệ ung thư cao hơn so với dân số chung (một số nghiên cứu ghi nhận tăng 2–5 lần cho nhiều loại ung thư). Đây là bằng chứng trực tiếp liên quan giữa ức chế miễn dịch và nguy cơ ung thư. 
4. Tuổi cao: Tuổi tác làm hệ miễn dịch suy yếu theo thời gian (immunosenescence). Nhiều bằng chứng cho thấy immunosenescence làm giảm năng lực kiểm soát tế bào biến đổi. Điều này vừa làm tăng nguy cơ nhiễm trùng, vừa giảm khả năng giám sát tế bào tiền ung thư, góp phần làm tăng tỉ lệ ung thư ở người cao tuổi.

Việc biết rằng hệ miễn dịch kiểm soát tế bào ung thư đã mở đường cho immunotherapy – các phương pháp điều trị giúp tăng sức mạnh hoặc “điều chỉnh” hệ miễn dịch để tấn công ung thư (ví dụ checkpoint inhibitors, CAR-T). Điều này cho thấy cả hai khía cạnh: miễn dịch yếu làm tăng nguy cơ ung thư, nhưng nếu “kích hoạt đúng cách”, miễn dịch cũng có thể là vũ khí chữa trị mạnh mẽ. 

Dấu hiệu cảnh báo & khi nào nên khám?

Không có dấu hiệu riêng biệt cảnh báo ung thư do suy giảm miễn dịch. Nhưng nếu bạn thuộc nhóm nguy cơ (HIV, ghép tạng, dùng thuốc ức chế miễn dịch, tuổi cao), hãy tuân thủ tầm soát ung thư theo hướng dẫn: khám sức khỏe định kỳ, khám chuyên khoa khi có triệu chứng kéo dài (khối u mới, chảy máu bất thường, sụt cân không rõ lý do, u/ hạch to…). Ngoài ra, tiêm chủng phòng virus gây ung thư (HPV, HBV) là biện pháp phòng ngừa quan trọng.

Làm sao để giảm rủi ro và bảo vệ “hệ miễn dịch” để giảm nguy cơ mắc ung thư?

• Tiêm chủng đầy đủ: HPV, HBV — giảm rõ rệt nguy cơ các ung thư do virus.
• Kiểm soát các bệnh mãn tính và nhiễm trùng: điều trị và theo dõi viêm gan B/C, HIV, và các bệnh mạn tính khác.
• Gợi ý lối sống hỗ trợ miễn dịch: ăn đủ dinh dưỡng, ngủ đủ giấc, hoạt động thể chất, tránh hút thuốc và hạn chế rượu. Những biện pháp này không “ngăn ngừa ung thư hoàn toàn” nhưng giảm nhiều yếu tố nguy cơ và hỗ trợ sức khỏe hệ miễn dịch.
• Theo dõi y tế nếu bạn đang dùng thuốc ức chế miễn dịch: trao đổi với bác sĩ về tầm soát ung thư định kỳ và cân nhắc liều/dạng thuốc nếu có thể.

Ung thư và hệ miễn dịch có mối quan hệ mật thiết: suy giảm miễn dịch (suy yếu miễn dịch, suy giảm chức năng miễn dịch) tạo điều kiện để tế bào bất thường tồn tại và tiến triển thành ung thư. Bằng chứng từ nhóm người nhiễm HIV, bệnh nhân ghép tạng và nghiên cứu về lão hóa miễn dịch hỗ trợ quan điểm này. Giữ gìn sức khỏe miễn dịch (tiêm chủng, kiểm soát nhiễm trùng, lối sống lành mạnh) và tầm soát chủ động là những bước thực tế giúp giảm rủi ro. Đồng thời, tiến bộ trong immunotherapy tận dụng trực tiếp mối quan hệ này để điều trị ung thư hiệu quả hơn.

Tài liệu tham khảo:

• https://www.sciencedirect.com/topics/biochemistry-genetics-and-molecular-biology/immunosurveillance

• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21436444/ 

• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22045767/ 

• https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/infectious-agents/hiv-fact-sheet
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20656212/