Gốc tự do là những phân tử rất phản ứng sinh ra trong cơ thể và môi trường; chất chống oxy hóa là những “chất cứu hộ” giúp trung hòa chúng. Hiểu đúng mối quan hệ giữa gốc tự do và chất chống oxy hóa giúp bạn chọn thực phẩm và thói quen lành mạnh hơn để cơ thể được trẻ lâu.

Gốc tự do là gì?

Gốc tự do (free radicals), đặc biệt là các reactive oxygen species (ROS), là các phân tử hoặc ion có electron chưa ghép cặp – vì vậy chúng rất “háo” electron và dễ tham gia phản ứng với lipid, protein, DNA. Gốc tự do sinh ra bình thường khi cơ thể chuyển hóa năng lượng (ví dụ quá trình hô hấp tế bào), khi hệ miễn dịch tiêu diệt vi khuẩn, hoặc do tác động từ môi trường (khói thuốc, tia UV, ô nhiễm).

Ở nồng độ vừa phải, ROS đóng vai trò quan trọng trong truyền tín hiệu tế bào, điều hòa phản ứng miễn dịch và kích hoạt cơ chế thích nghi. Vấn đề chỉ xuất hiện khi ROS vượt mức kiểm soát – giống như “điều hòa bị mất”. Vì vậy mục tiêu không phải là loại bỏ hoàn toàn gốc tự do mà là duy trì mức phù hợp.

Chất chống oxy hóa là gì?

Chất chống oxy hóa là những phân tử có thể cho electron để trung hòa gốc tự do mà không trở thành “gây hại” tiếp. Có hai loại chính:

Nội sinh (endogenous): enzym như superoxide dismutase (SOD), catalase, glutathione peroxidase.
Ngoại sinh (exogenous): chất từ thực phẩm như vitamin C, vitamin E, carotenoids, polyphenol. Một chế độ ăn nhiều trái cây – rau củ cung cấp các chất này.

Chất chống oxy hóa hoạt động bằng cách nào?

Bắt và trung hòa gốc tự do (ví dụ vitamin C cho electron).
Tăng hoạt động enzym sửa chữa/loại bỏ phân tử bị tổn thương.
Điều hòa các con đường tín hiệu liên quan đến stress và viêm.
Các nghiên cứu gần đây còn chỉ ra rằng một số chất chống oxy hóa có thể tác động lên biểu hiện gen liên quan tới phản ứng oxy hóa — nghĩa là chúng không chỉ “bắt gốc” mà còn thay đổi cách tế bào phản ứng.

Mối liên hệ giữa gốc tự do và chất chống oxy hóa

Trong trạng thái khỏe mạnh, có một cân bằng giữa lượng gốc tự do tạo ra và hệ thống chống oxy hóa. Khi sản xuất gốc tự do vượt quá khả năng trung hòa (hoặc khi hệ chống oxy hóa suy yếu), sẽ xảy ra stress oxy hóa – gây tổn thương lipid, protein, DNA và liên quan đến nhiều bệnh mạn tính. Vì vậy, mối liên hệ cơ bản là chất chống oxy hóa giúp giảm thiểu thiệt hại do gốc tự do gây ra, bằng cách trực tiếp bắt gốc hoặc hỗ trợ hệ sửa chữa tế bào.

Thực phẩm và lối sống – cách an toàn, hiệu quả để cân bằng giữa gốc tự do và chất chống oxy hóa

Ăn nhiều rau củ, trái cây, các loại hạt và ngũ cốc nguyên hạt – nguồn polyphenol, vitamin và khoáng.
Hạn chế thuốc lá, tiêu thụ rượu quá độ, tránh ô nhiễm và bảo vệ khỏi tia UV – những yếu tố tạo gốc tự do.
Tập thể dục vừa phải giúp tăng hệ chống oxy hóa nội sinh; nhưng tập quá sức kéo dài có thể làm tăng ROS nhiều.
Bổ sung dạng viên nén: cần thận trọng – một số thử nghiệm lâm sàng không thấy lợi, thậm chí liều cao vitamin E hoặc β-carotene có thể gây hại ở người hút thuốc hoặc bệnh nhân cụ thể. Vì vậy ưu tiên ăn thực phẩm hơn là dùng liều cao bổ sung.
Bổ sung dạng tiêm/ truyền: Các chất chống oxy hóa tốt như vitamin C, Glutathione,.. Có thể được bổ sung dưới dạng tiêm/ truyền (IV) giúp cơ thể hấp thụ nhanh, hiệu quả mạnh. Các sản phẩm dạng truyền (IV) đã có mặt tại Việt Nam với một số thương hiệu, đặc biệt là Drip Hydration nổi tiếng từ Mỹ.

>> Đọc thêm: Vì sao chúng ta cần các chất chống oxy hóa cho cơ thể?

Tài liệu tham khảo: