Ketamine điều trị rối loạn tăng động giảm chú ý ADHD

Ketamine đang nổi lên như một phương án đầy triển vọng cho điều trị ADHD nhờ vào tác dụng chống trầm cảm nhanh và khả năng thúc đẩy tính mềm dẻo thần kinh (neuroplasticity), qua đó giúp làm giảm các triệu chứng như thiếu tập trung và rối loạn điều hòa cảm xúc (mood dysregulation). Tuy nhiên, hiệu quả và độ an toàn khi sử dụng ketamine lâu dài vẫn cần được nghiên cứu kỹ hơn, vì thế nó được cân nhắc chủ yếu cho những người không đáp ứng với các liệu pháp thông thường.

Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là một tình trạng phát triển thần kinh (neurodevelopmental) đặc trưng bởi sự thiếu tập trung, tăng động và bốc đồng kéo dài. Dù các đặc điểm này thường xuất hiện từ thời thơ ấu, nhiều người vẫn tiếp tục trải qua ADHD đến tuổi vị thành niên và khi trưởng thành, phải vật lộn với các triệu chứng ảnh hưởng đáng kể đến học tập, hiệu suất công việc và tương tác xã hội.Việc kiểm soát rối loạn tăng động giảm chú ý (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder – ADHD) thường bao gồm thuốc kích thích như methylphenidate hoặc các thuốc nhóm amphetamine, kết hợp cùng liệu pháp hành vi, huấn luyện hoặc các biện pháp can thiệp tâm lý – xã hội. Dù những phương pháp này thường hiệu quả trong việc làm giảm các triệu chứng, nhiều bệnh nhân vẫn gặp những khó khăn chưa được giải quyết triệt để. Do đó, các bác sĩ và nhà nghiên cứu luôn tìm kiếm những liệu pháp thay thế hoặc bổ sung để giải quyết các khía cạnh tinh tế của triệu chứng ADHD, đặc biệt là với những bệnh nhân không đáp ứng tốt với các phương pháp điều trị truyền thống.

Một khả năng điều trị mới nổi đang được chú ý trong những năm gần đây là ứng dụng trị liệu của ketamine. Chủ yếu được biết đến như một thuốc gây mê phân ly (dissociative anesthetic) trong phẫu thuật và thú y, ketamine gần đây đã được tái nhìn nhận nhờ tác dụng chống trầm cảm nhanh, giúp thuốc được sử dụng lâm sàng trong điều trị các ca trầm cảm kháng trị (treatment-resistant depression). Gần đây hơn, một số nhà cung cấp dịch vụ y tế đã bắt đầu khám phá tiềm năng của ketamine trong điều trị các tình trạng tâm thần và phát triển thần kinh khác, bao gồm cả ADHD. Nhưng liệu ketamine có thực sự là lựa chọn khả thi để kiểm soát các triệu chứng ADHD hay không, và phương pháp mới này so sánh ra sao với những liệu pháp hiện hành?

Vai trò của Ketamine trong điều trị ADHD

Để hiểu vì sao ketamine có thể đem lại lợi ích cho những người mắc ADHD, cần tìm hiểu nguồn gốc và cách các đặc tính của thuốc được nhìn nhận dưới góc độ tâm thần học. Ketamine được tổng hợp lần đầu vào đầu những năm 1960 như một dẫn xuất của phencyclidine (PCP), với mục tiêu làm thuốc gây mê ít gây ảo giác hơn thuốc tiền nhiệm của nó. Theo thời gian, ketamine được sử dụng rộng rãi trong các phòng mổ và chiến trường nhờ khả năng an thần nhanh chóng, giảm đau (analgesia), và gây mất trí nhớ (amnesia), đồng thời duy trì nhịp tim và hô hấp ở mức an toàn hơn so với các thuốc an thần truyền thống.

Vào cuối những năm 1990 và đầu những năm 2000, các nhà nghiên cứu sức khỏe tâm thần nhận thấy rằng ketamine có tác động rõ rệt đến tâm trạng khi dùng với liều thấp. Những người mắc trầm cảm kháng trị, và trong một số trường hợp cả rối loạn lo âu, báo cáo rằng các triệu chứng của họ cải thiện nhanh chóng sau khi được truyền ketamine.

Phát hiện này đã kích hoạt một làn sóng các nghiên cứu tìm hiểu ứng dụng ketamine trong lĩnh vực tâm thần.

Cân nhắc sự chồng chéo trong cơ chế gây bệnh của trầm cảm, lo âu và ADHD – đặc biệt liên quan đến cách các chất dẫn truyền thần kinh (neurotransmitters) ảnh hưởng đến hành vi – một số nhà lâm sàng đã đưa ra giả thuyết rằng ketamine ở liều thấp có thể cải thiện một số khía cạnh của ADHD, như mất tập trung mãn tính, rối loạn điều hòa cảm xúc và khó khăn trong việc duy trì sự chú ý.

Cách ketamine ảnh hưởng đến não bộ ở bệnh nhân ADHD

Các chất dẫn truyền thần kinh là các phân tử truyền tín hiệu giúp các tế bào thần kinh giao tiếp với nhau, định hình mọi thứ từ tâm trạng, mức năng lượng cho đến khả năng tập trung và nhận thức tổng thể. Trong số các chất quan trọng này, dopamine và glutamate giữ vai trò nổi bật. Những người mắc ADHD thường có nồng độ dopamine bất thường tại một số vùng não liên quan đến động lực (motivation) và xử lý phần thưởng (reward processing), khiến họ gặp khó khăn trong việc duy trì sự chú ý và tập trung. Các thuốc kích thích truyền thống thường tăng cường mức độ sẵn có của dopamine và norepinephrine trong não, qua đó cải thiện sự tập trung.

Khác với các thuốc truyền thống, Ketamine chủ yếu tác động trên hệ thống glutamatergic (đây là hệ thống các tế bào thần kinh trong não bộ sử dụng chất dẫn truyền thần kinh glutamate để gửi tín hiệu giữa các tế bào). Ở liều thấp, ketamine dường như làm tăng tín hiệu glutamate ở vỏ não trước trán (prefrontal cortex), vùng não chịu trách nhiệm cho các chức năng điều hành như đưa ra quyết định, lập kế hoạch và kiểm soát xung động—những khả năng thường cần hỗ trợ ở bệnh nhân ADHD.

Ngoài ra, một số nghiên cứu cho rằng ketamine có thể gián tiếp làm tăng nồng độ dopamine, qua đó cải thiện khả năng tập trung và động lực. Cơ chế tác động kép này, vừa trực tiếp điều chỉnh glutamate vừa ảnh hưởng thứ cấp tới dopamine, giúp ketamine có tiềm năng trở thành một công cụ mạnh mẽ trong điều trị một số đặc điểm cốt lõi của ADHD.

Khả năng của ketamine trong việc thúc đẩy quá trình hình thành các kết nối mới giữa các tế bào thần kinh (neuron) trong não bộ, giúp các neuron liên lạc và truyền tín hiệu hiệu quả hơn, giúp nâng cao sự linh hoạt nhận thức và khả năng chịu đựng stress. Nếu ketamine thực sự cải thiện sự kết nối thần kinh ở những vùng não thường bị ảnh hưởng bởi ADHD, thuốc có thể giúp bệnh nhân phát triển các cơ chế đối phó tốt hơn và nâng cao sự tập trung. Hơn nữa, tác dụng chống trầm cảm nhanh đã được biết đến của ketamine có thể hỗ trợ những bệnh nhân ADHD kèm theo rối loạn cảm xúc như lo âu mạn tính hoặc trầm cảm nhẹ, qua đó giải quyết đồng thời nhiều vấn đề tâm lý.

Nghiên cứu và bằng chứng hỗ trợ việc dùng Ketamine điều trị ADHD

Tổng quan về các nghiên cứu lâm sàng và bằng chứng thực tế

Mặc dù ketamine đang ngày càng được chú ý như một công cụ đổi mới trong chăm sóc sức khỏe tâm thần, nghiên cứu cụ thể về tác dụng của thuốc đối với ADHD vẫn đang trong giai đoạn sơ khởi. Một số ít nghiên cứu bước đầu hoặc quy mô nhỏ đã tìm hiểu liệu truyền ketamine liều thấp có thể làm giảm triệu chứng ADHD hay không. Dù các nghiên cứu này thường chỉ có số lượng đối tượng nhỏ, một số kết quả ban đầu khá khả quan. Những người tham gia trong một vài báo cáo ca bệnh đã mô tả sự cải thiện chức năng điều hành , khả năng điều hòa cảm xúc và sự gắn kết tổng thể với các hoạt động hàng ngày sau khi truyền ketamine trong môi trường được kiểm soát chặt chẽ.

Các nghiên cứu đang tiến hành về hiệu quả của ketamine với ADHD

Nhận thức rõ rằng mối liên hệ giữa ketamine và ADHD vẫn là một lĩnh vực tương đối mới, một số tổ chức hiện đang tiến hành hoặc lên kế hoạch cho những thử nghiệm lâm sàng quy mô lớn hơn. Các nghiên cứu này thường tập trung xác định liều tối ưu, tần suất điều trị và các tiêu chí đánh giá cụ thể như thay đổi điểm trên các thang đo triệu chứng ADHD, cải thiện trí nhớ làm việc, hoặc những thay đổi trong hành vi chức năng. Các nhà nghiên cứu cũng rất chú ý tới tác dụng phụ, cố gắng tìm ra liều ketamine hiệu quả thấp nhất để giảm thiểu các hậu quả không mong muốn như phân ly, ảo giác nhẹ hoặc biến động tim mạch.

Liệu pháp truyền ketamine (Ketamine Infusion Therapy) trong điều trị ADHD

Liệu pháp truyền ketamine thường liên quan tới việc đưa ketamine liều thấp vào cơ thể qua đường truyền tĩnh mạch (IV). Trong bối cảnh tâm thần học, thủ thuật này thường được thực hiện ngoại trú dưới sự giám sát chặt chẽ của nhân viên y tế, tại các phòng khám chuyên khoa hoặc đơn vị bệnh viện có trang bị để theo dõi nhịp tim, huyết áp và nồng độ oxy của bệnh nhân. Với ADHD, mục tiêu là đạt được nồng độ ketamine dưới ngưỡng gây mê, đủ để tạo ra sự thay đổi hoạt động não bộ giúp giảm bớt các triệu chứng như dễ xao nhãng hoặc kiểm soát kém hành vi bốc đồng, nhưng không gây ra các hiệu ứng phân ly mạnh vốn thường gặp với liều cao hơn.

Mặc dù liệu pháp truyền ketamine tiêu chuẩn cho bệnh trầm cảm thường gồm nhiều đợt điều trị cách nhau vài ngày hoặc vài tuần, các phác đồ cho ADHD vẫn đang trong quá trình định hình. Một số phòng khám áp dụng phương pháp tương tự – cung cấp tới sáu lần truyền trong khoảng thời gian ngắn – sau đó chuyển bệnh nhân sang phác đồ duy trì nếu đáp ứng tích cực.

Phác đồ chuẩn trong truyền ketamine

Một phác đồ chuẩn được nhiều người tham khảo trong truyền ketamine điều trị tâm thần là đưa khoảng 0,5 mg ketamine trên mỗi kilogram cân nặng (0,5 mg/kg) qua đường truyền tĩnh mạch (IV) trong vòng 40 phút. Liều tương đối thấp này nhằm tạo ra các hiệu ứng hướng thần mức độ nhẹ đến vừa, thay vì gây ra trạng thái an thần sâu hoặc phân ly mạnh như liều cao dùng trong gây mê. Bệnh nhân được theo dõi sát trong suốt quá trình truyền thuốc để kiểm soát những biến động về huyết áp hoặc nhịp tim, đồng thời đánh giá trạng thái tâm thần nhằm phát hiện các tác dụng phụ như phân ly hoặc lo âu.

Sau khi kết thúc quá trình truyền thuốc, nếu tất cả các thông số đều ổn định, bệnh nhân sẽ được ra về với khuyến cáo tránh lái xe hoặc đưa ra những quyết định quan trọng cho tới ngày hôm sau, do có thể vẫn còn cảm giác uể oải hoặc đầu óc hơi thiếu minh mẫn. Các buổi điều trị tiếp theo được lên lịch dựa trên đáp ứng của bệnh nhân, sự giảm triệu chứng và đánh giá lâm sàng của bác sĩ.

Các cân nhắc về an toàn

Trong điều trị ADHD, các thuốc kích thích như methylphenidate và các dẫn xuất amphetamine vẫn là nền tảng phổ biến, và các thuốc này có khả năng tương tác với ketamine. Một vấn đề đáng lưu ý là cả thuốc kích thích và ketamine đều có thể ảnh hưởng tới hệ tim mạch, dù theo những cơ chế khác nhau. Các thuốc kích thích có thể làm tăng nhịp tim và huyết áp, trong khi ketamine cũng có thể gây ra các biến động tim mạch. Do đó, trước khi bắt đầu liệu pháp ketamine, bệnh nhân cần thảo luận kỹ với bác sĩ về các thuốc đang sử dụng, để hiểu rõ và quản lý thích hợp những tương tác và tác dụng cộng gộp tiềm năng.

Ngoài vấn đề tim mạch, một nguy cơ khác cần lưu ý là khả năng xuất hiện tình trạng phân ly (cảm giác tách rời khỏi thực tại hoặc khỏi cơ thể chính mình) trong lúc truyền ketamine. Dù thường chỉ thoáng qua, cảm giác này vẫn có thể gây hoang mang cho những người chưa từng quen thuộc với hiệu ứng hướng thần của ketamine. Việc kiểm soát liều cẩn thận có thể giúp giảm thiểu các trải nghiệm này.

Các phương pháp sử dụng ketamine thay thế

Dù truyền tĩnh mạch (IV infusion) hiện là phương thức phổ biến nhất để đưa ketamine vào cơ thể cho các chỉ định tâm thần, vẫn có những phương pháp thay thế đang dần được sử dụng cho những bệnh nhân muốn có lựa chọn ít xâm lấn hơn hoặc thuận tiện hơn. Ketamine đường uống (oral ketamine), được sử dụng dưới dạng viên nang hoặc dung dịch uống, cho tác dụng khởi phát chậm hơn, dễ dung nạp với một số người nhưng có thể dẫn đến hấp thu thấp hơn và không ổn định so với truyền tĩnh mạch. Ketamine xịt mũi (intranasal ketamine) mang lại tác dụng tương đối nhanh và tiện lợi, mặc dù liều lượng có thể kém chính xác hơn so với truyền tĩnh mạch, và nguy cơ kích ứng hoặc khó chịu ở mũi cũng cần được cân nhắc.

Trong một số trường hợp, người ta sử dụng viên ngậm ketamine dạng viên ngậm dưới lưỡi. Những dạng này được đặt dưới lưỡi hoặc giữa lợi và má để thuốc hấp thu qua niêm mạc miệng. Phương pháp dùng thuốc dưới lưỡi có thể là lựa chọn trung gian: ít xâm lấn hơn IV và cho tác dụng nhanh hơn thuốc uống, nhưng vẫn đòi hỏi kiểm soát liều lượng thận trọng.

Ketamine điều trị ADHD: Phản hồi từ phía bệnh nhân

Mặc dù các nghiên cứu chính thức về ketamine điều trị ADHD vẫn còn sơ khởi, ngày càng có nhiều bệnh nhân chia sẻ trải nghiệm cá nhân, trên mạng xã hội và trong các nhóm hỗ trợ, về tác động của liệu pháp ketamine tới cuộc sống hàng ngày. Nhiều người mô tả sự gia tăng khả năng tập trung và sự minh mẫn trong tư duy, thường trong vài giờ hoặc vài ngày đầu tiên sau khi truyền thuốc. Với một số người, cảm giác sương mù gây mất tập trung dường như được xua tan, giúp họ dễ dàng hơn khi bắt đầu và hoàn thành các nhiệm vụ mà trước đây họ cảm thấy quá sức. Những người khác ghi nhận tác dụng cải thiện tâm trạng, cảm thấy lạc quan, có động lực và sáng tạo hơn khi giải quyết các vấn đề tại công sở hoặc trường học.

Một chủ đề khác cũng thường xuyên được đề cập là trạng thái nội tâm trở nên bình tĩnh hơn hay những xung động tăng động dường như giảm bớt về cường độ. Các bệnh nhân thường kể lại rằng họ cảm thấy nhẹ nhàng, bình an hơn trong tâm trí, giúp họ tham gia vào các cuộc trò chuyện hoặc nhiệm vụ mà không bị cản trở bởi những phân tán nội tâm thường gặp.

Những kết quả tích cực và lợi ích

Bên cạnh cải thiện khả năng tập trung và trạng thái bình tĩnh, một số bệnh nhân ADHD cũng cho biết họ ngủ ngon hơn, giảm lo âu, và tăng khả năng điều chỉnh cảm xúc nhờ liệu pháp ketamine. Những lợi ích đa dạng này có thể xuất phát từ ảnh hưởng của ketamine lên các đường dẫn truyền thần kinh liên quan tới tâm trạng và khả năng chống chịu stress. Thông qua việc điều chỉnh hệ thống glutamatergic và thúc đẩy tính mềm dẻo thần kinh (neuroplasticity), ketamine có thể giúp người bị ADHD xây dựng cơ chế ứng phó mạnh mẽ hơn trước các yếu tố gây căng thẳng hàng ngày—điều mà nhiều người khó đạt được nếu chỉ phụ thuộc vào thuốc kích thích.

Một số bệnh nhân ADHD cho biết liệu trình ketamine đem lại cảm giác khỏe mạnh hơn và nâng cao nhận thức về các mối quan hệ xung quanh. Họ cảm thấy mình hiện diện trọn vẹn hơn trong các tình huống giao tiếp xã hội hoặc gia đình, dễ dàng kết nối với những người thân mà không bị xao lãng liên tục. Hiện tượng này đặc biệt ý nghĩa với những người đồng mắc trầm cảm hoặc lo âu, vì ketamine liều thấp dường như giải quyết đồng thời nhiều vấn đề tâm lý.

Những khó khăn và kết quả chưa thống nhất

Dù các câu chuyện tích cực của bệnh nhân khá khích lệ, điều quan trọng là cần nhấn mạnh rằng không phải ai thử ketamine trong điều trị ADHD cũng đều có cải thiện rõ rệt hoặc bền vững. Một nhóm bệnh nhân báo cáo những thay đổi rất nhỏ về khả năng tập trung hoặc chức năng hàng ngày, trong khi những người khác lại mô tả cảm giác mất phương hướng, phân ly, hoặc lo âu trong và sau khi truyền thuốc. Các tác dụng phụ này có thể lấn át lợi ích của thuốc, dẫn tới việc một số người phải ngừng điều trị. Với một số bệnh nhân, hiệu quả của ketamine nhanh chóng suy giảm, đòi hỏi phải truyền thuốc nhiều lần để duy trì hiệu quả, làm nảy sinh các vấn đề về tính khả thi lâu dài cả về mặt tài chính và hậu cần khi điều trị lặp lại.

Thêm nữa, khả năng xuất hiện dung nạp thuốc cũng có thể làm phức tạp quá trình điều trị. Tương tự nhiều chất hướng thần khác, ketamine tiềm ẩn nguy cơ bị lạm dụng nếu không được kiểm soát chặt chẽ. Dù các môi trường lâm sàng và sự giám sát chuyên môn giúp giảm thiểu nguy cơ này, điều này vẫn cần được cân nhắc, đặc biệt ở những người có xu hướng bốc đồng hoặc từng lạm dụng chất kích thích.

Một điểm khác cần nhớ là dù liệu trình truyền ketamine có thể nhanh chóng nhưng thường chỉ mang tính chất tạm thời làm giảm các triệu chứng ADHD, nó không trực tiếp trang bị cho bệnh nhân những chiến lược hành vi hoặc kỹ năng đối phó thiết yếu để sống tốt với ADHD. Trong hầu hết các trường hợp, liệu pháp ketamine đạt hiệu quả cao nhất khi được kết hợp trong một kế hoạch điều trị toàn diện, gồm liệu pháp nhận thức hành vi huấn luyện cá nhân hoặc tư vấn tâm lý.

Liệu Ketamine có phù hợp với bạn không?

Các yếu tố cần cân nhắc

Trước khi bắt đầu liệu trình truyền ketamine để điều trị ADHD, điều quan trọng là phải đánh giá xem phương pháp này có phù hợp với nhu cầu, hoàn cảnh và hồ sơ sức khỏe cá nhân hay không. Bước đầu tiên trong quá trình đánh giá này là tham khảo kỹ với một chuyên gia y tế có kinh nghiệm trong điều trị ADHD và sử dụng ketamine. Chuyên gia này sẽ giúp bạn đánh giá tiền sử bệnh lý, các thuốc đang sử dụng, những tương tác tiềm năng hoặc chống chỉ định. Họ cũng sẽ hướng dẫn bạn hiểu rõ hơn cơ chế tác dụng của ketamine, từ đó đặt ra kỳ vọng thực tế về hiệu quả và những hạn chế tiềm năng của thuốc.

Ngoài ra, cần cân nhắc liệu các điều trị truyền thống cho ADHD như thuốc kích thích, liệu pháp hành vi hay thuốc không phải stimulant đã được thử nghiệm đầy đủ chưa, hoặc có thể không phù hợp do các tác dụng phụ. Ketamine thường được xem như một phương pháp bổ sung hoặc thay thế cho những bệnh nhân chưa tìm thấy đủ sự cải thiện từ các cách điều trị thông thường. Hiểu rõ lộ trình điều trị hiện tại sẽ giúp bạn xác định liệu ketamine có thể bổ sung hoặc thay thế cho các chiến lược đang áp dụng hay không.

Cân nhắc giữa lợi ích và nguy cơ

Quyết định điều trị bằng ketamine cần một phân tích thận trọng giữa lợi ích tiềm năng và các nguy cơ. Một mặt, ketamine hứa hẹn có thể giải quyết các thách thức cốt lõi của ADHD như mất tập trung, rối loạn điều hòa cảm xúc và các khó khăn về khả năng chú ý. Tác dụng nhanh chóng của thuốc, thường xuất hiện trong vài giờ hoặc vài ngày, là ưu điểm nổi bật so với các thuốc ADHD truyền thống, thường mất vài tuần để thấy kết quả rõ rệt. Ngoài ra, khả năng thúc đẩy tính mềm dẻo thần kinh (neuroplasticity) và điều hòa cảm xúc của ketamine có thể đem lại những cải thiện toàn diện cho người mắc ADHD.

Tuy nhiên, ketamine cũng có những điểm bất lợi. Tác dụng phụ thường gặp gồm phân ly thoáng qua, chóng mặt hoặc buồn nôn nhẹ trong và sau khi sử dụng. Dù thường tạm thời, những hiệu ứng này có thể gây cảm giác khó chịu cho những người dùng lần đầu. Trong một số ít trường hợp, bệnh nhân có thể gặp những phản ứng tâm lý mạnh hơn như gia tăng lo âu hoặc lú lẫn, đòi hỏi phải được theo dõi sát. Hơn nữa, tính an toàn lâu dài của ketamine trong điều trị ADHD vẫn chưa được nghiên cứu đầy đủ, với mối lo ngại về khả năng dung nạp hoặc lệ thuộc thuốc khi dùng kéo dài.

Những trao đổi mới mẻ về ketamine điều trị ADHD phản ánh rõ sự phát triển nhanh chóng của các phương pháp điều trị sức khỏe tâm thần hiện nay. Khi khoa học ngày càng hiểu sâu hơn về các quá trình hóa học và cấu trúc phức tạp của não bộ, những hướng điều trị mới đang mở ra, có khả năng thay đổi cách chăm sóc những bệnh như ADHD – trước đây vốn bị giới hạn trong một số ít các thuốc và phương pháp can thiệp tâm lý xã hội.

Hành trình điều trị ADHD của mỗi người là độc nhất. Việc xem xét ketamine như một phương pháp điều trị mới xứng đáng được thảo luận với các chuyên gia y tế đáng tin cậy, đặc biệt với những người đã thử các thuốc truyền thống nhưng chưa đạt kết quả mong muốn hoặc gặp tác dụng phụ nghiêm trọng.

Ketamine không phải là thuốc chữa được mọi vấn đề, nhưng trong một số trường hợp cụ thể, nó có thể mang đến sự cải thiện có ý nghĩa về ổn định cảm xúc và khả năng chú ý ngắn hạn. Với những nghiên cứu liên tục và sự cá nhân hóa trong điều trị, chúng ta sẽ sớm hiểu rõ hơn cách kết hợp ketamine vào phác đồ đa chiều trong điều trị ADHD. Cho tới lúc đó, duy trì thái độ lạc quan thận trọng vẫn là điều cần thiết khi cân nhắc liệu pháp tiên tiến này.

Dịch từ: https://driphydration.com/