Hạ bì là lớp nằm giữa thượng bì và mô dưới da, chứa mạng lưới collagen, elastin cùng hệ thống mạch máu và thần kinh giúp nuôi dưỡng toàn bộ bề mặt da. Đây cũng là nơi diễn ra quá trình sản sinh sợi liên kết, quyết định độ đàn hồi, độ dày và khả năng phục hồi của da. Khi hạ bì tổn thương hoặc suy giảm chất lượng, da bắt đầu xuất hiện nếp nhăn, khô sạm và lão hóa nhanh hơn. Hiểu rõ vai trò của lớp hạ bì giúp bạn xây dựng chiến lược chăm sóc da đúng trọng tâm và bền vững.
Lớp hạ bì là gì?
Lớp hạ bì (dermis) là tầng da nằm giữa thượng bì (epidermis) và mô dưới da (hypodermis). Đây là lớp dày nhất của da, với độ dày dao động từ 1,5 – 4 mm, tùy vùng cơ thể. Khác với thượng bì mỏng và liên tục thay mới, hạ bì là “khung nâng đỡ” giúp da duy trì độ đàn hồi, độ săn chắc và khả năng chịu lực.
Về mặt cấu trúc, hạ bì gồm hai phần chính:
- Lớp nhú (papillary dermis): Mỏng, giàu mao mạch, chứa nhiều sợi collagen loại III và các thụ thể cảm giác.
- Lớp lưới (reticular dermis): Dày hơn, chiếm 80–90% hạ bì, chứa mạng lưới collagen loại I, elastin và các proteoglycan tạo nên độ bền cơ học của da.
Trong chuyên ngành da liễu, hạ bì được xem như một ma trận mô liên kết phức tạp, nơi diễn ra phần lớn hoạt động chuyển hóa và phản ứng sinh học của da. Nhờ hệ thống sợi protein và các phân tử giữ nước, hạ bì chi phối trực tiếp độ săn chắc, mềm mại và tuổi sinh học của da. Độ dày hạ bì thay đổi theo vị trí: Chỉ khoảng 0,6 mm ở mí mắt nhưng có thể đạt 3mm ở lòng bàn tay, bàn chân.
Lớp hạ bì gồm những gì?
Hãy hình dung lớp hạ bì là một “khối mô sống” phức tạp gồm bốn nhóm cấu trúc quan trọng phối hợp để tạo nên độ săn chắc, đàn hồi và sức khỏe tổng thể của da. Bên trong lớp hạ bì gồm có:
Sợi collagen – “khung xương” của hạ bì
Collagen chiếm tới 70–80% khối lượng khô của lớp hạ bì, chủ yếu là collagen type I và III – hai loại quyết định độ bền chắc của da. Khi mạng lưới collagen dày, da trông căng đầy và ít bị chảy xệ.
Tuy nhiên, tốc độ tự tổng hợp collagen bắt đầu giảm khoảng 1% mỗi năm sau tuổi 25. Nghiên cứu của Shuster và cộng sự (1975, British Journal of Dermatology) cho thấy, mật độ collagen giảm liên tục theo thời gian là nguyên nhân chính khiến da mỏng và nếp nhăn xuất hiện rõ hơn theo tuổi tác.
Một thử nghiệm khác của Varani et al. (2006, American Journal of Pathology) cũng chứng minh rằng sự suy giảm collagen liên quan trực tiếp đến giảm hoạt động của tế bào fibroblast dưới tác động của ánh nắng UV.
Sợi elastin – “lò xo đàn hồi” của da
Dù chỉ chiếm 2–4% nhưng elastin đóng vai trò quyết định khả năng co giãn, hồi phục của làn da sau khi bị kéo, nhấn hoặc chịu lực. Khi elastin bị tổn thương, da trở nên nhão, kém đàn hồi và dễ hình thành rãnh gấp.
Elastin thường suy giảm mạnh khi da tiếp xúc tia UV. Nghiên cứu của Bernstein (1994, Journal of Investigative Dermatology) ghi nhận hiện tượng “solar elastosis” – sự thoái hóa elastin do nắng – là yếu tố khiến da lão hóa sớm.
Chất nền ngoại bào (ECM) – “hồ chứa ẩm” và môi trường sống của tế bào
ECM bao gồm hyaluronic acid (HA), proteoglycan và các glycosaminoglycan (GAG). Đây là lớp “gel sinh học” giữ cho cấu trúc da ổn định và duy trì độ ẩm. Hyaluronic acid đặc biệt có thể giữ lượng nước gấp 1000 lần trọng lượng của nó, giúp da căng mướt, đàn hồi và giảm hình thành nếp nhăn tĩnh. Khi lượng HA giảm theo tuổi, da trở nên xỉn màu và dễ bị mất nước.
Mạch máu, dây thần kinh và hệ miễn dịch da
Hệ mạch máu trong hạ bì cung cấp oxy, dưỡng chất và hỗ trợ quá trình tái tạo mô. Bên cạnh đó, các dây thần kinh cảm giác giúp da nhận biết nhiệt độ, áp lực và đau đớn – yếu tố quan trọng để bảo vệ cơ thể khỏi tổn thương.
Lớp hạ bì còn chứa nhiều tế bào miễn dịch như macrophage, mast cell và đặc biệt là fibroblast. Chính fibroblast đóng vai trò là “nhà máy trung tâm”, sản xuất collagen, elastin và hyaluronic acid – ba thành phần chủ chốt quyết định chất lượng da.
Vai trò của lớp hạ bì
Lớp hạ bì là trung tâm điều phối toàn bộ hoạt động sinh học của da. Nếu thượng bì đóng vai trò như “lớp áo giáp” bảo vệ bên ngoài thì hạ bì chính là “bộ máy vận hành” quyết định độ khỏe, độ đàn hồi và tốc độ lão hóa của da. Theo American Academy of Dermatology, đây là lớp có ảnh hưởng lớn nhất đến chất lượng làn da.
Quyết định độ đàn hồi và săn chắc da
Bên trong hạ bì là mạng lưới collagen và elastin đan chặt như một “khung chống đỡ”. Collagen hoạt động như dây cáp tạo độ săn chắc, còn elastin giúp da co giãn rồi trở lại vị trí ban đầu mà không bị gãy nếp.
Khi cấu trúc này khỏe mạnh, da giữ được độ căng mịn, ít chảy xệ và chậm hình thành nếp nhăn. Nghiên cứu của Varani et al. (2006, American Journal of Pathology) cho thấy giảm hoạt động của tế bào fibroblast trong hạ bì khiến collagen và elastin suy yếu rõ rệt, góp phần thúc đẩy lão hóa sớm.
Cung cấp dưỡng chất và kích hoạt tái tạo tế bào
Hạ bì là lớp duy nhất chứa hệ thống mạch máu nuôi dưỡng thượng bì. Nhờ dòng máu giàu dưỡng chất, các tế bào keratinocyte mới có đủ năng lượng để phân chia, sửa chữa và tái tạo.
Khi tuần hoàn tại hạ bì kém đi, chu kỳ tái tạo da chậm lại, dẫn đến tình trạng da xỉn màu, mỏng yếu và phục hồi kém sau kích ứng. Kết luận này trùng khớp với nghiên cứu của Krueger & Gilchrest (2001, Journal of Dermatological Science) cho thấy lưu lượng máu giảm theo tuổi làm suy yếu tốc độ tái sinh tế bào da.
Duy trì độ ẩm sâu và độ căng đầy tự nhiên
Hyaluronic acid (HA), proteoglycan và glycoprotein trong hạ bì tạo nên một ma trận gel có khả năng giữ ẩm mạnh mẽ. Đặc biệt, HA có khả năng giữ lượng nước gấp hàng nghìn lần trọng lượng, giúp da luôn căng mướt và đàn hồi. Khi lượng HA trong hạ bì giảm – điều xảy ra rõ rệt sau tuổi 30 – da bắt đầu kém mịn, dễ hình thành nếp nhăn và mất độ đàn hồi tự nhiên.
Bảo vệ da nhờ hệ miễn dịch nội sinh
Hạ bì chứa các tế bào miễn dịch như macrophage, mast cell và tế bào Langerhans, đóng vai trò “hệ phòng thủ nội bộ”. Chúng nhận diện vi khuẩn, chất gây kích ứng và các tổn thương vi mô để xử lý ngay từ bên trong. Những người có lớp hạ bì khỏe thường ít bị viêm mạn tính, đỏ dai dẳng hoặc phản ứng da kéo dài khi tiếp xúc với tác nhân gây hại.
Điều hòa nhiệt độ và kiểm soát bài tiết
Tuyến mồ hôi và tuyến bã nhờn nằm trong hạ bì, giữ vai trò điều hòa thân nhiệt và duy trì lớp màng lipid bảo vệ da. Khi hệ thống này hoạt động ổn định, da giữ được độ ẩm – dầu cân bằng, tránh khô căng hoặc tiết dầu quá mức.
Là nền tảng tái cấu trúc khi da bị tổn thương
Khi da bị trầy xước, viêm, nám hoặc sau các thủ thuật như laser, peel, chính hạ bì quyết định tốc độ phục hồi. Tế bào fibroblast tại đây sẽ sản xuất collagen và elastin mới để bù vào phần tổn thương, nhờ đó da được tái tạo và phục hồi kết cấu.
Cơ chế lão hóa và suy yếu của lớp hạ bì
Quá trình lão hóa và suy yếu của lớp hạ bì diễn ra âm thầm nhưng có cơ sở sinh học rất rõ ràng. Hạ bì vốn là lớp da giàu collagen, elastin và các chất nền ngoại bào (ECM), đóng vai trò quyết định độ đàn hồi, săn chắc và khả năng phục hồi của da. Khi tuổi tác tăng lên hoặc da chịu tác động từ môi trường, những cấu trúc này bắt đầu suy giảm theo các cơ chế sau:
Giảm sản xuất collagen và elastin
Nghiên cứu của Quan và cộng sự (2013, Journal of Investigative Dermatology) chỉ ra rằng sau tuổi 25, nguyên bào sợi trong hạ bì giảm hoạt động, dẫn đến giảm sản xuất collagen type I và III cũng như elastin, góp phần làm da mất đàn hồi, xuất hiện nếp nhăn và chảy xệ. Chúng sản xuất ít collagen type I và III hơn – đây là hai loại chiếm đến 80–90% cấu trúc collagen của da. Elastin – protein giúp da đàn hồi – cũng suy giảm cả về số lượng lẫn chất lượng. Khi collagen giảm, mạng đỡ dưới da yếu đi, khiến da dễ chảy xệ, xuất hiện nếp nhăn và kém săn chắc.
Đứt gãy và thoái hóa sợi collagen
Không chỉ sản xuất ít hơn, các sợi collagen còn bị “bào mòn” bởi các enzyme phân hủy gọi là MMP (matrix metalloproteinases). Tia UV, ô nhiễm và stress oxy hóa kích thích MMP hoạt động mạnh hơn bình thường, làm phá vỡ mạng lưới collagen và elastin. Kết quả là lớp hạ bì mỏng đi đáng kể theo thời gian.
Giảm chất nền ngoại bào (ECM)
Nghiên cứu của Laurent & Fraser (1992, FASEB Journal) cho thấy, hàm lượng hyaluronic acid trong da giảm đáng kể theo tuổi, có thể lên tới 50%, dẫn đến da mất nước, khô ráp và giảm độ đàn hồi tự nhiên. ECM gồm hyaluronic acid (HA), proteoglycan và glycosaminoglycan – những thành phần giữ nước và tạo độ căng mọng cho da. Khi tuổi tăng, hàm lượng HA trong da có thể giảm đến 50%, làm da khô hơn, sần hơn và mất đi độ đàn hồi tự nhiên.
Giảm tưới máu và oxy mô
Hệ thống mao mạch trong hạ bì cũng lão hóa dần. Lưu lượng máu giảm khiến da thiếu oxy và dưỡng chất, làm chậm quá trình tái tạo tế bào, khiến da dễ sạm, giảm sức sống và phục hồi kém sau tổn thương.
Sự tích tụ gốc tự do
Gốc tự do sinh ra từ ánh nắng, ô nhiễm, stress và quá trình chuyển hóa nội sinh. Khi cơ chế chống oxy hóa suy yếu theo tuổi, gốc tự do tấn công protein, lipid và DNA của tế bào hạ bì. Điều này thúc đẩy lão hóa nhanh hơn và làm da dễ xuất hiện nếp nhăn sâu.
Thay đổi hoạt động của nguyên bào sợi
Nguyên bào sợi – “công nhân xây dựng” của da – dần giảm số lượng và bị lão hóa. Chúng trở nên ít hoạt động, sản xuất ít collagen nhưng lại sinh nhiều enzyme phá hủy hơn, khiến cân bằng xây – phá bị đảo chiều theo hướng bất lợi cho da.
Cách chăm sóc và bảo vệ lớp hạ bì
Lớp hạ bì chiếm khoảng 90% độ dày của da và chứa collagen, elastin cùng các mạch máu quan trọng, giữ vai trò quyết định trong việc da săn chắc, đàn hồi. Sau tuổi 25, da mất khoảng 1% collagen mỗi năm, và lượng hyaluronic acid trong hạ bì có thể giảm tới 50% vào tuổi 50, dẫn đến da khô, nhăn và chảy xệ. Vì vậy, bảo vệ và chăm sóc lớp hạ bì là rất quan trọng để duy trì làn da khỏe mạnh, trẻ trung:
Dinh dưỡng đầy đủ
Collagen và elastin được sản xuất từ các nguyên liệu dinh dưỡng trong cơ thể. Do đó, chế độ ăn giàu protein là nền tảng để duy trì hạ bì khỏe mạnh. Người trưởng thành nên tiêu thụ khoảng 0,8–1 g protein/kg cân nặng/ngày để cung cấp đủ nguyên liệu cho các tế bào da.
Duy trì độ ẩm cho da
Hyaluronic acid trong hạ bì có khả năng giữ nước gấp 1000 lần trọng lượng của nó, giúp da căng mọng và đàn hồi. Sử dụng kem dưỡng hoặc serum chứa hyaluronic acid sẽ giúp lớp hạ bì duy trì độ ẩm và giảm hiện tượng khô, sần. Uống đủ nước mỗi ngày, khoảng 1,5–2 lít, cũng hỗ trợ cấu trúc da từ bên trong, giúp các tế bào hạ bì hoạt động ổn định và da giữ được độ đàn hồi tự nhiên.
Bảo vệ da khỏi tia UV
Tia UV là nguyên nhân chính làm phá hủy collagen và elastin trong hạ bì. Nghiên cứu của Fisher và cộng sự (1997) cho thấy tiếp xúc thường xuyên với tia UV có thể làm mất 50% collagen trong 5–10 năm. Vì vậy, việc thoa kem chống nắng phổ rộng SPF 30–50, đeo mũ và áo dài tay khi ra nắng là cực kỳ quan trọng để bảo vệ lớp hạ bì và làm chậm quá trình lão hóa da.
Hạn chế các yếu tố gây lão hóa
Các thói quen xấu như hút thuốc, uống rượu hoặc stress kéo dài đều ảnh hưởng trực tiếp đến lớp hạ bì. Hút thuốc làm giảm 20–30% collagen type I trong da (Schafer et al., 2007), trong khi thiếu ngủ hoặc stress kéo dài tăng mức cortisol – hormone stress – làm tổn thương nguyên bào sợi, giảm sản xuất collagen. Ngủ đủ 7–8 tiếng mỗi đêm và hạn chế căng thẳng sẽ giúp lớp hạ bì được bảo vệ, da duy trì săn chắc và đàn hồi tốt hơn.
Chăm sóc da chuyên sâu
Các biện pháp chăm sóc da chuyên sâu như massage nhẹ nhàng 5–10 phút mỗi ngày giúp tăng 20–30% tuần hoàn máu tới hạ bì, cải thiện cung cấp oxy và dưỡng chất cho tế bào da. Nghiên cứu được thực hiện bởi Kang et al., 2009 cho thấy, các liệu pháp retinoid, peptide hoặc ánh sáng đỏ đã được chứng minh có thể kích thích sản xuất collagen mới tăng 25–80% , giúp hạ bì dày hơn, da săn chắc và trẻ trung hơn theo thời gian.
Tóm lại, hạ bì là lớp da trung tâm quyết định độ đàn hồi, độ ẩm và sức khỏe tổng thể của làn da. Hiểu rõ lớp hạ bì gồm những gì và cơ chế lão hóa của nó giúp chúng ta xây dựng lộ trình chăm sóc da khoa học, hiệu quả và lâu dài.
Tổng hợp nguồn dữ liệu tham khảo:
- https://www.mdpi.com/2079-9284/1/3/211
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38064445/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2645992/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37067763/
- https://karger.com/ger/article-abstract/61/5/427/147882/Role-of-Age-Associated-Alterations-of-the-Dermal?redirectedFrom=fulltext
- https://www.mdpi.com/1422-0067/20/9/2126
Bài viết của: Dược sĩ Lâm Huệ Kim
Chia sẻ bài viết:
- On Facebook
- On LinkedIn
- On Twitter
- On Pinterest
