Hormone Prolactin là gì? Chức năng, chỉ số và cách điều chỉnh hiệu quả

Prolactin là hormone thường được nhắc đến nhiều trong thai kỳ và cho con bú, nhưng thực tế nó có vai trò rộng hơn thế. Khi nồng độ prolactin mất cân bằng, cơ thể có thể xuất hiện nhiều dấu hiệu bất thường từ rối loạn kinh nguyệt, stress đến thay đổi tâm trạng. Hiểu đúng chỉ số prolactin là gì sẽ giúp bạn chủ động hơn trong việc theo dõi sức khỏe nội tiết và xử lý kịp thời những bất ổn tiềm ẩn.

Chỉ số prolactin là gì?

Chỉ số prolactin là nồng độ hormone prolactin (PRL) có trong máu – một hormone được sản xuất tại thùy trước tuyến yên (adenohypophysis). Prolactin lần đầu được phân lập và mô tả chi tiết vào năm 1970 bởi nhà nội tiết học Henry Friesen (Đại học Manitoba, Canada), mở ra hướng nghiên cứu sâu về vai trò của nó trong sinh sản, tiết sữa và chức năng nội tiết. Đến năm 1977, nghiên cứu của J.D. Neill, công bố trên Endocrinology, đã xác nhận rõ cơ chế điều hòa prolactin hormone, đặc biệt là vai trò ức chế mạnh mẽ của dopamine.

Về nguồn gốc, prolactin được sản xuất từ tế bào lactotroph trong thùy trước tuyến yên. Tuyến yên mỗi ngày tiết một lượng nhỏ prolactin hormone để duy trì hoạt động sinh sản bình thường, nhưng nồng độ này có thể thay đổi theo giấc ngủ, stress hoặc trong thai kỳ. Một phần prolactin nhỏ cũng có thể được tạo ra ở nội mạc tử cung, tuyến vú và hệ miễn dịch, nhưng lượng này không đáng kể so với prolactin tuyến yên.

Hormone prolactin (PRL) được sản xuất tại thùy trước tuyến yên (Ảnh: Sưu tầm Internet)

Cơ chế điều hòa prolactin chịu ảnh hưởng chủ yếu từ dopamine – chất dẫn truyền thần kinh do vùng dưới đồi (hypothalamus) tiết ra. Dopamine hoạt động như “phanh” tự nhiên: nó liên tục được giải phóng xuống tuyến yên qua hệ mạch cửa, gắn vào thụ thể D2 của tế bào lactotroph và ức chế sự tiết prolactin hormone. Khi dopamine giảm (do stress, thuốc chống trầm cảm, thuốc an thần, hoặc các bệnh lý vùng dưới đồi), prolactin sẽ tăng lên. Nghiên cứu của Freeman et al. (2000, Physiological Reviews) chỉ ra rằng khi ức chế dopamine chỉ 50%, prolactin có thể tăng gấp 2–3 lần.

Ngược lại, trong thai kỳ hoặc khi cho con bú, cơ chế điều hòa prolactin thay đổi hoàn toàn. Kích thích núm vú làm giảm phóng thích dopamine, đồng thời kích hoạt oxytocin và các peptide vùng dưới đồi, khiến prolactin tăng mạnh – có thể lên tới 80–400 ng/mL theo dữ liệu của Mayo Clinic Laboratories (2021). Điều này giải thích vì sao phụ nữ đang nuôi con nhỏ luôn có prolactin hormone cao hơn người bình thường.

Ngoài dopamine, một số hormone khác cũng tác động lên prolactin. Estrogen kích thích tăng số lượng tế bào lactotroph, làm prolactin tăng trong thời kỳ rụng trứng và đặc biệt mạnh trong thai kỳ. TRH (thyrotropin-releasing hormone) – một hormone vùng dưới đồi – cũng có thể kích thích prolactin tăng, đặc biệt ở người bị suy giáp.

Chức năng của prolactin trong cơ thể 

Prolactin là một hormone đa chức năng, không chỉ liên quan đến tiết sữa như nhiều người vẫn nghĩ. Hormone này tham gia vào hơn 300 quá trình sinh lý, theo tổng hợp của Ben-Jonathan & Hugo, Physiological Reviews, 2015. Vai trò của prolactin hormone trải rộng từ sinh sản, điều hòa miễn dịch đến chuyển hóa năng lượng.

Prolactin hormone ảnh hưởng mạnh mẽ đến chu kỳ sinh sản (Ảnh: Sưu tầm Internet)

Chức năng nổi bật nhất của prolactin là kích thích sự phát triển của tuyến vú và tạo sữa. Trong thai kỳ, nồng độ prolactin tăng gấp nhiều lần để chuẩn bị cho việc tiết sữa sau sinh. Khi trẻ bú, tín hiệu từ núm vú truyền về vùng dưới đồi làm giảm tiết dopamine – chất ức chế prolactin, từ đó giúp prolactin tăng và duy trì dòng sữa. 

Bên cạnh vai trò trong tiết sữa, prolactin còn ảnh hưởng mạnh mẽ đến chu kỳ sinh sản. Hormone này có thể ức chế GnRH – hormone khởi động quá trình rụng trứng. Khi prolactin tăng quá mức, GnRH giảm xuống, kéo theo rối loạn kinh nguyệt hoặc vô kinh. Một nghiên cứu của Melmed et al., 2011 đăng trên New England Journal of Medicine ghi nhận 30 – 40% phụ nữ rối loạn kinh nguyệt có prolactin hormone cao bất thường. Ở nam giới, prolactin tăng làm giảm testosterone, gây giảm ham muốn và rối loạn cương.

Ngoài sinh sản, prolactin còn tham gia điều hòa hệ miễn dịch. Tế bào lympho có thụ thể prolactin, có khả năng kích hoạt tế bào miễn dịch, hỗ trợ cơ thể chống vi khuẩn và virus. Vì vậy, prolactin hormone được xem như một yếu tố vừa giúp tăng cường miễn dịch, vừa đóng vai trò điều hòa phản ứng viêm.

Prolactin cũng ảnh hưởng đến chuyển hóa. Theo phân tích của Crespo et al., 2019 (Frontiers in Endocrinology), nồng độ prolactin cao kéo dài có thể gây tăng cân, đề kháng insulin và rối loạn lipid máu. Ngược lại, prolactin quá thấp lại làm giảm chuyển hóa năng lượng, khiến cơ thể dễ mệt mỏi. Điều này cho thấy prolactin có tác động tương hỗ với các hormone chuyển hóa như insulin và leptin.

Nhìn chung, prolactin là hormone có vai trò toàn diện: Từ sinh sản, miễn dịch, tâm trạng, trao đổi chất cho đến điều hòa hành vi gắn kết mẹ – con. Chính sự đa dạng này khiến chỉ số prolactin trở thành một trong những chỉ số nội tiết quan trọng nhất để đánh giá sức khỏe sinh sản và cân bằng hormone của cơ thể.

Prolactin tham gia điều hòa hệ miễn dịch (Ảnh: Sưu tầm Internet)

Prolactin cao do đâu? Một số biến chứng nguy hiểm nếu tình trạng này kéo dài

Prolactin cao (tăng prolactin máu) xảy ra khi nồng độ hormone prolactin vượt quá ngưỡng bình thường mà tuyến yên và vùng dưới đồi có thể kiểm soát. Nguyên nhân thường gặp nhất đến từ sự rối loạn cơ chế ức chế dopamine, dùng thuốc, u tuyến yên hoặc các yếu tố sinh lý đặc biệt như mang thai. Theo hướng dẫn của Endocrine Society 2020, tăng prolactin có thể xuất phát từ bốn nhóm nguyên nhân chính: Sinh lý, bệnh lý, thuốc và rối loạn nội tiết – chuyển hóa.

Nguyên nhân sinh lý

Prolactin có thể tăng trong những tình huống hoàn toàn bình thường mà không liên quan bệnh lý. Đây là phản ứng tự nhiên của cơ thể khi:

• Mang thai hoặc cho con bú: Prolactin tăng để hỗ trợ tạo sữa.
• Stress mạnh: Nghiên cứu của Freeman et al. (2000, Physiological Reviews) ghi nhận stress tâm lý có thể làm prolactin tăng 20–50% chỉ trong vài giờ.
• Giấc ngủ sâu, đặc biệt là giai đoạn REM.
• Vận động cường độ cao hoặc kích thích núm vú.

Những trường hợp này thường chỉ tăng tạm thời và tự trở về bình thường.

Prolactin tăng ở phụ nữ đang cho con bú (Ảnh: Sưu tầm Internet)

Nguyên nhân bệnh lý

Nguyên nhân bệnh lý đáng chú ý nhất là u tuyến yên tiết prolactin (prolactinoma). Đây là dạng u lành tính chiếm khoảng 40% tổng số u tuyến yên, theo báo cáo của Endocrine Society 2011. U này khiến tế bào lactotroph sản xuất prolactin mất kiểm soát, làm nồng độ prolactin vượt qua 100–200 ng/mL hoặc cao hơn. Ngoài ra, các bệnh gây rối loạn vùng dưới đồi, suy giáp, bệnh thận mạn hoặc tổn thương ngực (chấn thương, phẫu thuật) cũng khiến prolactin tăng.

Thuốc là một nguyên nhân phổ biến khác. Nhiều thuốc như thuốc chống trầm cảm SSRI, thuốc an thần (risperidone, haloperidol), thuốc chống nôn metoclopramide có thể ức chế dopamine, khiến prolactin tăng mạnh. 

Biến chứng nguy hiểm khi prolactin cao kéo dài

Nếu tình trạng prolactin cao kéo dài, cơ thể có thể đối mặt với nhiều biến chứng đáng lo ngại:

•  Ở nữ giới, prolactin cao ức chế GnRH dẫn đến vô kinh, rối loạn rụng trứng và giảm estrogen. Thiếu estrogen lâu dài gây loãng xương, tăng nguy cơ gãy xương – điều được nêu rõ trong nghiên cứu của Klibanski (2001, Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism). 
• Ở nam giới, prolactin cao làm giảm testosterone, gây giảm ham muốn, rối loạn cương và teo tinh hoàn nếu kéo dài.

Một biến chứng khác cần lưu ý là ảnh hưởng đến thị lực và thần kinh. Khi prolactin tăng do u tuyến yên lớn, khối u có thể chèn ép dây thần kinh thị giác, gây nhìn mờ, đau đầu kéo dài hoặc mất thị lực ngoại biên. 

Tăng prolactin kéo dài cũng làm tăng nguy cơ trầm cảm, mệt mỏi, tăng cân, kháng insulin. Điều này cho thấy prolactin không chỉ ảnh hưởng đến sinh sản mà còn tác động sâu rộng đến toàn bộ hệ nội tiết – chuyển hóa của cơ thể.

Các nguyên nhân gây tăng prolactin bạn cần biết  (Ảnh: Sưu tầm Internet)

Xét nghiệm chỉ số prolactin bình thường ở mức bao nhiêu?

Giá trị prolactin bình thường được xác định bằng xét nghiệm máu, nhưng có thể dao động tùy phòng xét nghiệm, phương pháp đo và thời điểm lấy mẫu. Tuy vậy, theo các tài liệu tham khảo phổ biến như Mayo Clinic Laboratories, Cleveland Clinic và hướng dẫn Endocrine Society 2021, mức prolactin bình thường thường nằm trong các khoảng sau:

• Nữ giới không mang thai: Khoảng 5 – 25 ng/mL
• Nam giới: Khoảng 4 – 15 ng/mL
• Phụ nữ mang thai: Prolactin có thể tăng cao tự nhiên, dao động 80 – 400 ng/mL tùy giai đoạn thai kỳ
• Sau sinh và đang cho con bú: Prolactin có thể tăng vọt ngay sau khi bé bú, đôi khi gấp 5–10 lần so với giá trị nền

Các mức trên được đo vào buổi sáng, lúc cơ thể ổn định, vì prolactin có nhịp sinh học tự nhiên – thường tăng trong giấc ngủ và giảm dần sau khi thức dậy.

Ngoài ra:

• Mức prolactin trên 25 ng/mL ở nữ không mang thai hoặc trên 15 ng/mL ở nam được xem là tăng nhẹ, cần kiểm tra lại để loại trừ yếu tố sinh lý.
• Trong các trường hợp prolactin vượt 100 ng/mL, bác sĩ thường nghĩ đến các nguyên nhân bệnh lý như prolactinoma hoặc rối loạn vùng dưới đồi – tuyến yên.

Việc hiểu rõ chỉ số prolactin bình thường giúp bác sĩ đánh giá chính xác nguyên nhân gây vô kinh, rối loạn sinh sản, giảm ham muốn hoặc nghi ngờ u tuyến yên, từ đó đưa ra hướng điều trị phù hợp.

Xét nghiệm nhằm đánh giá chỉ số prolactin trong cơ thể (Ảnh: Sưu tầm Internet)

Một số câu hỏi thường gặp 

Khi tìm hiểu về prolactin, nhiều người thường quan tâm đến một số vấn đề liên quan đến sức khỏe sinh sản và cân bằng hormone như sau:

Chỉ số prolactin cao có gây vô sinh không?

Khi prolactin tăng vượt ngưỡng bình thường, hormone này có thể ức chế GnRH, gây rối loạn rụng trứng và làm chu kỳ kinh nguyệt trở nên bất ổn. Điều này dẫn đến tình trạng khó thụ thai hoặc vô sinh tạm thời. Kết luận này được ghi nhận trong nghiên cứu của Melmed (2006). Việc xét nghiệm prolactin định kỳ giúp phát hiện sớm bất thường và điều trị kịp thời để phục hồi khả năng sinh sản.

Thuốc nào có thể làm tăng prolactin?

 Một số thuốc thường dùng có khả năng làm tăng prolactin, đặc biệt là:

• Thuốc antipsychotic (điều trị loạn thần).
• Thuốc chống trầm cảm.
• Một số thuốc hạ huyết áp.
• Nhóm thuốc ức chế dopamine.

Khi cần thiết, bác sĩ có thể điều chỉnh liều hoặc đổi thuốc để giúp kiểm soát prolactin tốt hơn.

Sử dụng thuốc ức chế dopamine làm tăng nồng độ prolactin (Ảnh: Sưu tầm Internet)

Làm thế nào để hạ prolactin tự nhiên?

Một số biện pháp điều chỉnh lối sống có thể hỗ trợ giảm prolactin tự nhiên, bao gồm:

• Ngủ đúng và đủ giấc.
• Giảm stress và hạn chế làm việc căng thẳng.
• Tập thể dục nhẹ nhàng, đều đặn.
• Bổ sung thực phẩm giàu vitamin B6 và kẽm.

Dù Prolactin là một hormone nhỏ bé nhưng lại giữ vai trò quan trọng trong sức khỏe sinh sản và sự cân bằng nội tiết của cơ thể. Hiểu rõ ý nghĩa của chỉ số Prolactin là gì, cũng như phát hiện sớm những bất thường, sẽ giúp bạn chủ động hơn trong việc chăm sóc sức khỏe.

Nguồn tham khảo

• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33463813/
• https://www.mdpi.com/1424-8247/16/1/122
• https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8426548/
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32219718/
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/1752606/